Міраслаў Кулеба: Імпэрыя на каленях

(частка ІІ)

Чачэнцы ніколі не пагадзіліся з стратай незалежнасьці. Калі абвалілася царская Расея, яны прадпрынялі спробу ўтварэньня ўласнай дзяржавы. У 1917 г. быў заснаваны Імамат Чачэніі і Дагестану. Дарогу да незалежнасьці Каўказа адкрыў Зьезд Горскіх Народаў, скліканы 20 верасьня 1917 г. ва Уладзікаўказе. Зьезд ухваліў канстытуцыю Фэдэральнай Горскай Рэспублікі, якая была дзяржаўным утварэньнем са структурай, блізкай да Швайцарскай Канфэдэрацыі, і аб’ядноўвала ўсе народы Каўказа. Горскую Рэспубліку патапіла ў крыві спачатку армія Дзянікіна, а потым бальшавікі.

Хаця каўказкія горцы змагаліся супраць Дабраахвотніцкай Арміі Дзянікіна ў стане перамір’я з бальшавікамі, яны з самага пачатку дзейнічалі супраць савецкай улады. Шарыяцкія аддзелы Шэйха Узуна-Хаджы да верасьня 1919 г. цалкам ачысьцілі горную частку Каўказа ад войскаў Дзянікіна. На вызваленай тэрыторыі быў утвораны Паўночна-каўказкі Эмірат. Ягоныя прадстаўнікі прыбылі на парыжскую мірную канфэрэнцыю, а подпіс кіраўніка дэлегацыі Вісан-Гірэя Джабагіева ёсьць на дакумантах Вэрсальскага трактата. Калі ў лютым 1920 г. “белыя” адышлі з Каўказа, бальшавікі адразу ж ліквідавалі эмірат. Узун-Хаджы ў хуткім часе памёр. Пасьля яго эмірам стаў былы царскі генэрал Іналук Арсанукаеў. Бальшавікі застрэлілі яго на вуліцы Грознага.

У жніўні 1920 г. супраць бальшавіцкай акупацыі паўсталі чачэнцы і аварцы пад кіраўніцтвам Нажмудзіна Гацінскага, які абвясьціў сябе імамам паўночнага Каўказа. Горцы ваявалі пад лёзунгам: “Саветы прэч за Дон!” Паўстаньне было здушана пасьля таго, як у Чачэнію былі перакінуты вялікія тактычныя злучэньні Чырвонай арміі з польскага фронту. Аддзел Гацінскага быў ліквідаваны толькі ў жніўні 1925 г. У апэрацыі ўдзельнічалі 7 тысячаў чырвонаармейцаў, 24 гарматы і 7 самалётаў.

У 1929 г. па Чачэніі пракацілася хваля ўзброеных выступаў супраць прымусовай калектывізацыі і высылцы ў Сібір лепшых гаспадароў, якіх прызналі кулакамі. Гэтым разам за зброю схапіліся жыхары раўнін. Паўстанцы ўтварылі ўласныя ворганы народнай улады, якія запатрабавалі ад Масквы спыненьня калектывізацыі, арыштаў і ўмяшальніцтва ва ўнутраныя справы аўтаноміі, ліквідацыі мясцовых арганізацый ГПУ і вяртаньня шарыяцкіх судоў.

У сьнежні 1929 г. моцныя атрады Чырвонай арміі выцесьнілі паўстанцаў у горы. У траўні 1930 г. расейцы занялі апошні пункт супраціву – Бэной, які пакінулі ўсе жыхары. Масква часова адмовілася ад арганізацыі калгасаў, вывела войскі і абвясьціла амністыю. Калі паўстанцы спусьціліся з гор, супраць іх пачаліся масавыя рэпрэсіі. Кіраўнік руху Шыта Істамулаў быў падступна застрэлены ў кабінэце начальніка мясцовага ГПУ. Тады ягоны брат Хасан арганізаваў новы аддзел, які ваяваў да 1935 г.

Антысавецкае паўстаньне, якое выбухнула ў гарах у сакавіку 1932 г., чэкісты разграмілі праз два тыдні. Рэпрэсіі ахапілі 3 тысячы чалавек, зь якіх шмат каго расстралялі.

У 1933 г. выбухнула паўстаньне, якім кіраваў былы бальшавіцкі партызан Ібрагім Гэльдэген. На наступны год ён загінуў ад рук чэкістаў.

У студзені 1940 г. горы здрыгануліся ад новага паўстаньня супраць камуністычнай улады. Яго кіраўнікамі былі юрыст Майрбэк Шэрыпаў, брат славутага бальшавіка 1917-га года, і пісьменьнік Хасан Ісраілаў. У лютым 1940 г. быў утвораны Часовы Ўрад Хасана Ісраілава. Горцы, натхнёныя посьпехамі фінаў у вайне з савецкай агрэсіяй, хацелі ў сваёй маленькай краіне утварыць другі фронт супраць Расеі. Іхныя надзеі ўзмацніла агрэсія гітлерскай Нямеччыны на СССР. У гарах Каўказа зьявіліся парашутысты з элітнай горнай брыгады “Эдэльвайс”. Пазьней гэта дало Сталіну прэтэкст для абвінавачваньня чачэнцаў у супрацоўніцтве з немцамі, хаця падчас акупацыі паўночнага Каўказа ўлетку 1942 г. гітлераўцам не ўдалося заняць Чачэна-Інгушэцію. Разумеючы пагрозу, войскі НКВД ў 1943 г. правялі шырокамаштабны наступ ў горных раёнах Чачэніі. Было зьнішчана больш за 40 аулаў, расстраляны іх жыхары, усё мужчынскае насельніцтва збунтаваных раёнаў выслалі ў канцлягеры. Тым ня менш Крэмль увесь час баяўся новага паўстаньня. Сьпела рашэньне аб дэпартацыі цэлага народу з ягоных спрадвечных земляў.

Масавая дэпартацыя, якую Сталін правёў 23 лютага 1944 г., была найтрагічнейшай старонкай у гісторыі чачэнцаў. Большасьць баяздольных мужчын ваявала ў той час на франтах ІІ Сусьветнай вайны. Войскі НКВД зьявіліся ў Чачэніі пад прэтэкстам, што яны вяртаюцца з фронту і патрабуюць адпачынку. Чачэнцы прынялі іх у адпаведнасьці з традыцыямі сваёй гасьціннасьці. Праз два тыдні усё насельніцтва пагрузілі ў вагоны-цялятнікі і выслалі ў Сібір, у Паўночны Казахстан і ў Кіргізію. Тых, якіх не маглі вывезьці, забілі. У вёсцы Хайбах спалілі жыўцом 700 чалавек, затрыманых у гарах сьнежнымі заносамі. За гады ў ссылцы з голаду і хваробаў загінула амаль палова народа. Чачэнцы здолелі вярнуцца на айчыну толькі ў часы Хрушчова, у 1957 г.

Сьведчаньне таго, як чачэнцы паводзілі сябе ў ссылцы, даў Аляксандр Салжаніцын у “Архіпелагу ГУЛАГ”: “Быў адзін народ, які зусім не паддаўся псіхалогіі пакорлівасьці – не самотнікі, не збунтаваныя, а менавіта цэлы народ. Гэта былі чачэнцы.”

Джахар Дудаеў некалі сказаў, што генэтычны код народу фармуецца ў вайне. Чачэнцы ваявалі з Расеяй за сваю волю каля трохсот гадоў. Сусьветная гісторыя напэўна ня ведае больш трывалага супраціву агрэсарам.

Этыка змагара

Жаўнерскія якасьці прышчэпліваюцца кожнаму чачэнскаму хлопцу з маленства. Дзіця расьце ў атмасфэры культа адвагі, ваяўнічасьці і мужчынскага спаборніцтва. Пры гэтым абуджаецца любоў да зброі. Яшчэ жывыя ваенныя каўказкія традыцыі, пранесеныя праз стагоддзі ўсемі каўказкімі народамі. Але ў чачэнцаў яны набылі формы своеасаблівага культа. Гэтая натуральная мэнтальнасьць ваяра хіба зьяўляецца ключом для зразуменьня нязвыклых зьдзяйсьненьняў чачэнскіх аддзелаў у гісторыі войнаў, а таксама падчас найкрывавейшай зь іх – вайны з Расеяй, якая закончылася нядаўна (маецца на ўвазе І Чачэнская вайна 1994-96 гг. – заўвага рэдактара).

Сьвядомасьць мужчыны, які фармуецца, кшіалтуюць асновы адата, маральна-этычнай сістэмы, якая склалася ў 16-м ст. У той час чачэнскі народ аб’яднаўся ў дзяржаву, лад якой, заснаваны на правілах адата, праіснаваў да часоў антырасейскіх войнаў 19-га ст. Згодна з патрабаваньнямі адата, грамадзтва прызнавала асновы агульнай свабоды і роўнасьці. Заканадаўчую, выканаўчую і судовую ўладу зьдзяйсьняла рада старэйшынаў, такзваны Мэхк-Кхэл. Дэмакратычны характар гэтай грамадзкай арганізацыі быў чымсьці абсалютна выключным у тагачасным сьвеце.

У чачэнскім грамадзтве спрадвечныя законы дзейнічаюць дагэтуль. Яны накладаюць на мужчыну безагаворачны абавязак абараняць родную зямлю, родную вёску, блізкіх людзей. Нішто ня можа апраўдаць баязьліўства і здрады, адступніцтва ад патрабаваньняў, якія на ваяра накладае іслам. Паводле Карана, баязьліўства ёсьць адным з сямі галоўных сьмяротных грахоў. Гонар цэніцца вышэй за жыцьцё. У аснове сваёй гэта ёсьць рыцарскі кодэкс, зусім выключны ў сучасным сьвеце. Ня дзіва, што мужчыны, якім з дзяцінства прышчэплены асновы адата, зьяўляюцца выдатнымі жаўнерамі, зь якімі не дала рады ані армія царскай Расеі, ані дэсантныя палкі генэрала Грачова.

Чачэнца, які апошнім прыбыў на збор, калі трэба было вырушыць у бой, таварышы забівалі. Незьлічоныя пакаленьні чачэнскіх хлопцаў вырасталі з сьвядомасьцю суровых законаў вайны. Вялікая гісторыя продкаў, якая жыве ў расказах мацерак, фармавала характар, фантазію і ўражлівасьць дзяцей. Таму, што для новых пакаленьняў чачэнцаў было найважнейшым, ніколі не вучылі ў школах.

Усе чачэнскія генэралы апошняй вайны, хіба наймаладзейшыя генэралы ў сьвеце, вучыліся ад герояў свайго народу, як жыць і ваяваць. Басаеў, Хамзат Гелаеў, Салман Радуеў і тысячы іхных падначаленых, якія не даслужыліся да генэральскіх званьняў, замест дзіцячых казак слухалі гісторыі пра Шэйха Мансура, Байсангура Бэнаеўскага, абрэка Зэлімхана. Падобна, як генэралы Джахар Дудаеў і Аслан Масхадаў, якія зрабілі бліскучую кар’еру ў савецкай арміі, але ў час выпрабаваньняў павялі свой народ супраць спрадвечнага ворага – Расеі. Тыя самыя ідэалы і асновы гонару фармавалі сьвядомасьць чачэнскай моладзі, якая пачула заклік і схапілася за зброю. “Чачэнцы – гэта народ, якія слаба паддаецца ўплыву часу і зьменам умоваў – заўважыў гісторык каўказкай вайны. – Сапраўдны ваяр павінен валодаць усімі якасьцямі і рысамі змагара гераічнай эпохі чалавецтва”.

Фэномэн чачэнскага ваяра сёньня абуджае зразумелую цікаўнасьць. Як можна растлумачыць нязвыклую мужнасьць гэтых людзей, адвагу і гатоўнасьць ахвяравацца ўласным жыцьцём? Любоў да радзімы, абавязак абароны зямлі продкаў, сваіх блізкіх, глыбокая рэлігійнасьць – усё гэта ёсьць таксама ў іншых народах. Што ёсьць першапрычынай выключнасьці чачэнцаў? Можа крыху высьвятляць гэтую цікавую праблему словы чачэнкі, якая прайшла праз гады дэпартацыі ў Казахстане. “Я бачыла, з якой пяшчотай ва ўсіх сем’ях ставіліся да мужчын, пачынаючы ад старога і канчаючы немаўляткам. Для яго было ўсё лепшае, ці то ежа, ці то пасьцель, ці то абутак. Да хлопца ставіліся з такой жа павагай, як да старога. Ніхто яго не прыніжаў, ня біў. Нас абвінавачвалі ў тым, што ў нашым грамадзтве пануе культ мужчыны. Але калі нашы сыны адыходзілі на вайну, яны ані на сэкунду не сумняваліся ў слушнасьць свайго рашэньня і абранага шляху – бо кожны зь іх пакідаў дома маці і сясьцёр, якія ў яго верылі і ганарыліся ім”.

“Мая любоў да цябе бязмежная, мой сыне – сьпяваюць старую калыханку чачэнскія маці сваім дзецям. – Але каб ня ўбачыць цябе прыніжаным і слабым, я гатовая да канца свайго жыцьця прыглядаць за тваёй магілай”.

(Працяг будзе)

Пераклаў з польскай Валеры Буйвал

9/9/2010 › Навіны