Адам Готлоб Эленшлегер. Апавяданні.

1. Райхмут фон Адохт
2. Два жалезных кальца
3. Пакараньне пасьля сьмерці
4. Амлет

РАЙХМУТ ФОН АДОХТ

У 1571 годзе ў Кёльне жыў багаты бургамістр. Пасля некалькіх гадоў шчаслівага сямейнага жыцця ягоная жонка Райхмут раптам цяжка захварэла і памерла. Муж быў у адчаі.

Вядома, што Кёльн – гэта горад, які сваёй набожнасцю можа параўнацца з Рымам. Таму яго і называлі ў сярэднявеччы Roma germanica (1) або civita sancta (2). І ў пазнейшыя часы Кёльн багабойнасцю сваіх жыхароў, здавалася, імкнуўся залагодзіць сваю віну – бо ён быў радзімай гнюснай Агрыпіны. Там мала каго можна было сустрэць, акрамя манахаў ды студэнтаў, якія спявалі за міласціну пад кожнымі дзвярамі. І цяпер яшчэ ў Кёльне ўвесь час гудуць званы, а касцёлаў і капліц у гэтым горадзе столькі, колькі дзён у годзе.

Найвыдатнейшы з кёльнскіх храмаў – катэдра Святога Пятра, адзін з цудоўнейшых помнікаў дойлідства ўсёй Германіі. Аднак ён не мае той завершанасці, якую задумаў дойлід. Скляпенні былі пабудаваны тут толькі над хорамі. У кёльнскім саборы, які трошкі большы ў даўжыню за стразбургскі сабор, стаяць у чатыры шэрагі магутныя слупы. Галоўны алтар быў выразаны з цэльнай глыбы чорнага мармура, якую прывезлі ў Кёльн па Рэйне з Намюра-на-Маасе. У скарбніцы тут паказваюць посах са сланавіны, які, паводле падання, належаў апосталу Пятру. У адной з капліц стаіць пазалочаная, упрыгожаная каштоўнымі камянямі сярэбраная рака з рэліквіямі трох валхвоў. Праз невялікую адтуліну ў крышцы бачны іхнія чарапы. Кажуць, што два белых – Каспараў і Балтазараў, а чорны паміж імі – Мельхіёраў. Лёгка зразумець, што гэтыя цудоўныя, велічныя, старажытныя святыні павінны былі моцна ўражаць католікаў. А тры чарапы, сярэбраная рака і каштоўныя камяні прымушалі іх паверыць у тое, што гэта сапраўдныя рэліквіі, так жа сама, як погляд гісторыка, звернуты ў мінуўшчыну, пераконвае нас у адваротным.

Менавіта ў гэтым саборы была пахавана Райхмут фон Адохт. Той час вызначаўся хутчэй схільнасцю да пышнасці, чымсьці добрым густам. Таму было зусім натуральна, што яе ўбралі, як нявесту, у стракаты шоўк, надзелі на галаву нябожчыцы вытанчаную карону, а на пальцы ейных бледных рук каштоўныя пярсцёнкі.

Паклалі Райхмут у труну з маленькімі зашклёнымі акенцамі і паставілі яе ў невялічкую капліцу ў сутарэнні пад самымі хорамі. Там ужо ляжалі ёйныя продкі. Яна сама пры жыцці наведвала іх падчас багаслужбы і з глыбокай пашанай і страхам глядзела скрозь акенцы на карычнявыя муміі, мёртвыя чарапы якіх рэзка кантраставалі з золатам і каштоўнымі камянямі, на свой спосаб дэманструючы розніцу паміж марным і вечным. У тыя часы нябожчыкаў ужо не бальзамавалі. Капліца была перапоўнена, і пасля пахавання Райхмут вырашылі больш там нікога не хаваць. І вось, яна ляжала ў склепе, нібыта на ложку смерці, толькі ў пышным строі.

Добры Адохт, муж Райхмут, цяжкім крокам суправаджаў труну жонкі да месца ейнага апошняга спачыну. На вежы вялікі звон вагой у больш за 20 тон напаўняў смутным гулам вялікі горад. Богабойныя манахі адслужылі пры свечках задушную Імшу паводле старажытных пергаментных фаліянтаў, што ляжалі на пюпітрах. Яны спявалі і курылі ладан. Сваякі Райхмут таксама ўсе былі на пахаванні. Яны трымалі ў руках крапільніцы і пад гукі спеваў акраплялі нябожчыцу свянцонай вадою. А тая ляжала ў абдымках смерці – бледная і нерухомая.

Агромністы гадзіннік, які заводзілі толькі раз на год і які паказваў не толькі час удзень і ўначы, але таксама і рух нябесных свяціл, здавалася, быў адзіным, што жыло ў маўклівым саборы. Ягонае манатоннае цік-так гучала над маўклівымі надмагіллямі, над тварамі святых на старажытных карцінах.

Звонку выла навальніца, калі познім лістападаўскім надвячоркам Пэтэр Больт, памочнік магільшчыка сабора Святога Пятра, пайшоў дадому пасля пышнага пахавання. Ён быў чалавек бедны, тры гады таму пабраўся шлюбам, а праз год пасля вяселля жонка падарыла яму дачку. Цяпер яна таксама павінна была нарадзіць. З цяжкім сэрцам ён вяртаўся з сабора ў свой лядашчы дом. Халодны і сыры, ягоны дамок стаяў на беразе рэчкі. Адкрыты бурам, ён першым сустракаў восеньскую навалу. Пэтэр хацеў быў увайсці да жонкі, але маленькая Марыя, што самотна сядзела ў пярэднім пакоі на лаве і гулялася з лялькай, устала перад ім.

– Татуля,– пралепятала яна,– не хадзі тудой! Прыляцеў бусел і прынёс Марыі маленькага братка! А матуля захварэла і ляжыць у ложку!

Тут да Пэтэра выйшла ягоная швагерка з крэпенькім нованароджаным на руках. А тым часам жонцы станавілася ўсё горш, і трэба было грошай, грошай значна большых, чымсьці меў Больт. Пільная патрэба прымусіла яго бегчы да яўрэя Ісака, які апошнім часам часта пазычаў яму невялікія сумы пад надзейны заклад. На гэты раз Пэтэр не меў нічога, каб закласці, і ён спадзяваўся толькі на міласэрнасць Ісака. Аднак на гэты якар паратунку не было спадзявання! Больт нясмела пастукаўся ў дзверы ліхвяра. Ісак цярпліва выслухаў ягоныя балючыя просьбы ўперамешку са слязьмі. А калі Пэтэр скончыў, ён спакойна сказаў, што дзеля нованароджанага ён нічога пазычыць не можа, а слезы і енкі – гэта ненадзейны заклад, і ніводзін чалавек справы не можа здацца на такое. Няшчасны, разгублены, у поўнай роспачы, ледзь трымаючыся на нагах, Больт пайшоў назад дахаты. Што рабіць? Пэтэр не аднойчы ўжо звяртаўся да багатых пралатаў і жывіўся ў іх мізэрнай міласцінай. Ісці да іх ізноў ён не хацеў.

Між тым настала ноч. У апраметнай цемры на саборную плошчу халоднымі мокрымі камякамі коса падаў снег. У Больта было цяжка на душы, і ён, апантаны думкамі аб сваім няшчасці, заплутаў на плошчы, па якой раней столькі хадзіў. І нечакана для самаго сябе ён апынуўся прама каля галоўнага партала сабора. Гадзіннік прабіў тры разы, што азначала тры чвэрці на дванаццатаю. І тут у галаве Больта прамільгнула нечаканая думка. Раптам ён убачыў, як ягоная дачушка Марыя гуляецца з лялькай, убачыў хворую жонку з нованароджаным ля ссохлых грудзей. А потым ён уявіў мёртвую Райхмут у труне са шклянымі акенцамі, з дыямэнтамі на мёртвых пальцах. “Навошта яны ёй? – падумаў ён. – Вось быў бы цудоўны заклад для Ісака! Няўжо гэта грэх – абрабаваць нябожчыцу дзеля выратавання жывых?”

Усхваляваны гэтымі думкамі, ён пабег дахаты. Пасля таго, як па дарозе Больт сто разоў абдумаў усё зноў і зноў, усмешка адчаю на вуснах жонкі прымусіла яго прыняць канчатковае рашэнне. Ён запаліў ліхтар, паклаў у кішэню вялікую звязку ключоў і выбег з хаты.

Па дарозе яму раптам падалося, што пад нагамі ў яго дрыжыць зямля. Аднак сама думка аб тым, што дома цяпер яшчэ горш, чым тут, штурхала яго наперад. Ён суцяшаў сябе тым, што з-за непагадзі на вуліцах не было ніводнага чалавека і, такім чынам, ніхто не мог сачыць за ім. Спыніўшыся на імгненне перад дзвярмі сабора, ён наважыўся і ўставіў ключ у стары замок, прывычна павярнуў яго. І вось, зачыніўшы за сабой дзверы, ён ужо стаіць у саборы зусім сам!

Як калацілася ягонае сэрца, пакуль ён крочыў па доўгай, бясконцай наве сабора. Ягоная рука, што трымала ліхтар, так страшна трымцела, што ён кожнае імгненне баяўся, як бы не згасла свечка. Яму здавалася, што насмараваныя да бляску херувімы на спінках дубовых лаваў спрабавалі ўтрымаць яго крыламі за крысо плашча. Аднойчы яму распавядалі пра чалавека, які, каб даказаць сваю смеласць, увайшоў уначы ў касцёл. У знак тога, што ён там быў, той утыкнуў нож у крышку труны! Але неасцярожна прыбіў нажом таксама і крысо свайго плашча. Нож моцна трымаў яе, і той чалавек памер на месцы з перапуду. “Ты мусіш пераадолець свой страх, — пераконваў сябе Больт, — усё гэта ты сам прыдумаў. Гэта кроў твая ўдарае цябе ў голаў, падманвае і палохае цябе. Сотні разоў ты быў тут уначы, і нічога з табой не здарылася”.

Але як ён не ўгаворваў самога сябе, гэта не надавала яму смеласці. Яму здавалася, што ягоныя вусны бязгучна паўтараюць тое, што ён думаў, хаця свае думкі ён не насмеліўся б выказваць услых!

Штораз, праходзячы паўз чарговую алтарную карціну і асвятляючы яе ліхтаром, Пэтэр бачыў нібыта ў пакорлівых тварах святых тоіцца нейкая пагроза. На адной з карцін было паказана пакаранне смерцю апостала Пятра. Святы вісеў на крыжы дагары нагамі, а ягоныя серабрыста-шэрыя валасы рассыпаліся па зямлі. У гэты момант Больту падалося, нібыта ківач гадзінніка пачаў гучней, чым звычайна, адбіваць хвіліны. Ён адхінуўся назад. “Пане! – падумаў ён. – Які ж я вялікі грэшнік! Апостал Пётр пакорліва памёр пакутлівай смерцю за Езуса Хрыста, а я здраджваю Яго!”

Тут за мурамі сабора праспяваў першы певень, і Больт прыгадаў, як апостал Пётр ад першых да другіх пеўняў паспеў тройчы адрачыся ад Збаўцы. “Ён жа таксама быў толькі чалавекам, – падумаў Больт, — хаця ў яго і не было ані жонкі Ёганны, ані малой Марыі, ані нованароджанага, аб якім трэба дбаць”.

Гэтая думка надала Больту смеласці. Ён рашуча прайшоў паўз галоўны алтар, адчыніў агароджу хораў, сышоў па прыступках уніз, прайшоў паўз доўгі вузкі падземны ход, паабапал якога бачна было надмагільныя пліты, і расчыніў дзверцу капліцы, дзе ляжала Райхмут. І вось ён ужо стаіць каля ейнай труны. Змярцвела-бледная ляжала яна ў склепе, дзе, як яму падалося, ужо адчуваўся трупны пах. Карона ў яе валасах, пярсцёнкі на пальцах загадкава мігцелі пад слабым святлом ліхтара.

Як толькі ён хацеў прыўзняць крышку труны, як тут жа жахнуўся. Яму падалося, што выраз твару нябожчыцы змяніўся. “Калі б я меў больш часу, — падумаў ён, — то лепш ўзяў бы што-небудзь з іншых трунаў. Час ужо сцер усе чалавечыя рысы на чарапах гэтых мумій. Прывозяць жа муміі з Егіпта і не пакутуюць на дакоры сумлення! Даўніна знішчыла ўсе правы смерці і ледзь не ўсю годнасць мёртвых. Але тыя, што спачываюць тут, былі хрысціянамі. Самі егіпцяне свята шанавалі свае грабніцы. А адкрываюць іх і рабуюць чужынцы, нашчадкі чужога народу”.

Больт не хацеў заставацца доўга ў гэтым страшным месцы, і пачаў дзейнічаць больш рашуча. Пэтэр вырашыў, што труну Райхмут узламаць лягчэй за ўсё. Ён паспрабаваў ужыць лом. Але гэта аказалася зусім не так проста. Зашклёныя акенцы ў крышцы былі надта малыя, а да таго ж закратаваныя стальным дротам. Ён мусіў ламаць дошкі, і калі яны затрашчалі, па твару Больта пакаціўся халодны пот. Трэск дошак пераконваў яго яшчэ больш, што ён ёсць сапраўдны касцельны злодзей. Спачатку Больт баяўся толькі таго, што атачала яго ў саборы, а цяпер ён пачаў баяцца самога сябе. Ён, безумоўна, не здолеў бы здзейсніць свой намер, калі б крышка нечакана не адскочыла – ён выпадкова націснуў на нейкую пружыну. Пэтэр імкліва азірнуўся, нібыта жадаючы ўбачыць, хто стаіць у яго за плячыма і сочыць за ім. Не ўбачыўшы нікога, ён укленчыў, узняў рукі да неба і, уздыхаючы, прашаптаў:

– Святая нябожчыца! Выбач мне! Цябе ўжо не патрэбная ўся гэта раскоша! А адзін каменчык з твайго пярсцёнка сможа ашчаслівіць цэлую сям’ю беднякоў – жывых людзей.

Яму падалося, што ад гэтых слоў твар нябожчыцы нібыта крыху змягчыўся. Тады ён смела схапіў яе за руку і хацеў сцягнуць з пальца пярсцёнак. Але хто апіша ягоны жах, калі мёртвая, моцна схапіўшы вільготнымі пальцамі ягонае запясце, што мае сілы сціснула руку Больта. З немым крыкам ён вырваўся з яе рук і, нават не захапіўшы з сабой ліхтара, кінуўся на ўцёкі. Страх дапаможа яму знайсці дарогу і ў цемры! Нібыта заяц, ляцеў Пэтэр праз падземны ход, паўз капліцы, праз хоры і, безумоўна, удала выбраўся б з сабора на плошчу, калі б, спяшаючыся, не забыўся на вялізны, так званы Д’яблаў камень, што ляжаў пасярод сабора. Людзі верылі ў забабоны, што нібыта сам д’ябал скінуў яго ўніз, прабіўшы скляпенні. Але праўда толькі ў тым, што камень упаў зверху, і ў саборы дагэтуль паказваюць пралом у даху, адкуль ён зваліўся.

Вось на гэты камень і наляцеў няшчасны Больт, якраз калі гадзіннік на высокай вежы буркліва прабіў свае дванаццаць глухіх удараў. Пэтэр згубіў прытомнасць і ўпаў на падлогу. Калі ён ачуняў і ўбачыў, што нікога побач няма, а, значыць, за ім ніхто не гоніцца, у яго нібыта выраслі крылы. Ён выскачыў з сабора, прабег цераз плошчу і кінуўся проста да дому бургамістра. Ён нічога не адчуваў, ні пра што не думаў, акрамя свайго страшнага граху, і лічыў, што пазбегнуць помсты нябожчыцы можна толькі прызнаўшыся ў сваім злачынстве ейнаму мужу.

Ён мусіў доўга стукаць у браму, перш чым яму адчынілі. Усе ў доме спалі першым сном, і толькі бедны Адохт яшчэ сядзеў на той кушэтцы, дзе ён некалі быў сядзеў са сваёй каханай Райхмут. Ёйны партрэт вісеў ў ценю на сцяне, і засмучаны Адохт, абапершыся шчакой на далонь, не зводзіў з яго вачэй. Больт зноў пастукаў у браму, і гэта ўрэшце абудзіла Адохта ад гаротных думак. Ён выпрастаўся і, расчыніўшы акенца, спытаў:

– Хто гэта?

– Ах, вельможны пане бургамістр, гэта я! – прагучала яму ў адказ.

– Хто гэта – я?

– Я, Пэтэр Больт, памочнік магільшчыка сабора Святога Пятра. Маю да вас надзвычай важную справу, пане бургамістр!

Натуральная хада думак – Райхмут, ейная магіла, сабор, дзе яна пахавана, і таямнічая справа надзвычайнай важнасці, пра якую яму збіраўся распавесці Больт, — прымусіла Адохта паспяшацца насустрач Пэтэру. Ён узяў падсвечнік, хутка спусціўся ўніз і сам адчыніў дзверы Больту.

– Што вы хочаце мне паведаміць?! – гукнуў ён.

Не паспеўшы зачыніць за сабой дзверы, Больт кінуўся ў ногі Адохту і шчыра ва ўсім прызнаўся. Адохт слухаў яго з вялікім здзіўленнем. Ягоны гнеў быў змешаны са спачуваннем. А калі магільшчык скончыў свой расповед, бургамістр загадаў Больту маўчаць пра гэтую справу, каб не наклікаць на сабе яшчэ большае няшчасце. Адохт адразу вырашыў накіравацца разам з магільшчыкам у сабор і разабрацца на месцы, што здарылася. Аднак Пэтэр рашуча адмовіўся суправаджаць яго.

– Лепш адвядзіце мяне проста на эшафот, — сказаў ён, — каб мне наступны раз не карцела грашыць і трывожыць мёртвых.

Адохт між тым не даваў сабе рады і з нецярплівасцю жадаў хутчэй апынуцца ў саборы. Іскра надзеі ўспыхнула ў ягоным сэрцы. Аднак яго кранулі гора і адчай Больта.

Той трымцеў ад страху, калі расказваў бургамістру пра тое, што ягоная жонка нарадзіла хлопчыка, і пра сваю гаротную нэндзу. Твар Пэтэра быў такі смяротна спалатнелы, вочы поўніліся такім адчаем, што ён сам быў падобны на магільную здань. Бургамістр загадаў Больту ўзяць сябе ў рукі і ані слова не казаць нікому пра тое, што здарылася. А грошы Адохта – некалькі бліскучых далераў – на першы час пазбаваць яго ад бяды. Бургамістр пераканаў Больта пайсці дахаты і паклапаціцца пра жонку. Потым Адохт паклікаў свайго старога слугу.

– Ты баішся мёртвых, Ганс? – спытаў ён.

– Не, вельможны пане бургамістр, — адказаў той. – З імі заўсёды лепш мець справу, чымсьці з жывымі. Тыя значна больш небяспечныя.

– Ну, а, напрыклад, ты не пабаяўся б ўначы пайсці ў сабор?

– Калі паводле абавязку службы, то не пабаяўся б. А проста з цікаўнасці – ніколі б не пайшоў. Нельга кпіць з таго, што трэба шанаваць.

– А ты верыш у прывіды, Ганс?

– Так, веру, пане бурамістр.

– І баішся іх?

– Не, не баюся. Я трымаюся Госпада і ведаю, што і Ён плаціць мне тым жа, а Ён наймагутнейшы за ўсіх.

– Пойдзеш са мной у сабор, Ганс? Я сасніў дзіўны сон пра маю жонку-нябожчыцу. Нібыта яна паклікала мяне праз усю плошчу з акенца саборнай званіцы.

– А-а, тут быў Пэтэр Больт і наплёў вам усякай лухты. Вось вы і спадзяецеся… Гэтым магільшчыкам штораз здані здаюцца…

– Запалі ліхтар, Ганс. Маўчы і хадзі за мной! Я загадваю цябе!

– Ну, калі вы загадваеце, вельможны пане бургамістр, я падпарадкоўваюся вашай волі. Вы для мяне гаспадар і ўлада.

І Ганс, не пярэчачы, запаліў ліхтар і пайшоў за сваім панам.

Адохт таропка ўвайшоў у сабор. Аднак, Ганс, які меўся ісці спераду і асвятляць дарогу ліхтаром, увесь час затрымліваў яго сваімі разважаннямі, таму бургамістр мусіў запаволіць крок. Каля ўвахода Ганс асвятліў залатыя жэзлы над дзвярмі. Штогод іх станавілася больш, каб людзі ведалі, колькі гадоў уладарыць цяперашні курфюрст.

– Добра прыдумана, вельможны пане бургамістр, — сказаў Ганс, — варта толькі падлічыць гэтыя жэзлы, і адразу ясна, колькі гадоў кіруе намі, грэшнымі, яснавельможны пан курфюрст.

Потым Гансу закарцела асвятліць ліхтаром прыгожыя медныя і алебастравыя надмагіллі. Потым ён прасіў гаспадара растлумачыць яму розныя надпісы. Адным словам, ён паводзіў сабе як замежны падарожнік, які рады нагодзе агледзець выдатныя помнікі сабора. Хаця ўсе шэсцьдзесят чытыры гады свайго жыцця Ганс правёў тут, у горадзе Кёльне, і за гэты час бываў у саборы па некалькі разоў на тыдзень.

Адохт ведаў, што падганяць яго бессэнсоўна, і што гэтым ён не дасць рады. І ён цярпеў выбрыкі свайго старога сябра і слугі. Ён спрабаваў толькі як мага карацей адказваць на ягоныя пытанні. Так паціху яны падышлі да галоўнага алтара. Але тут Ганс раптам спыніўся, і ніякімі сіламі было немагчыма скрануць яго з месца.

– Паспяшаемся! – гукнуў Адохт, якія ўжо пачаў нецярплівіцца. Сэрца ягонае закалацілася мацней ад трывожнага чакання.

– Няхай абароняць нас святыя анёлы Боскія! – прамармытаў Ганс, ласкочучы зубамі, затрымцеў і пачаў перабіраць ружанец, што вісеў у яго на пасе.

– Што з табой? – крыкнуў Адохт.

– А хіба вы не бачыце, хто там сідзіць, пане бургамістр?

– Дзе?

– Божа, не пакінь мяне, там каля алтара сядзіць нябожчыца-гаспадыня ў доўгай чорнай сукне і п’е з сярэбранага паціра.

І Ганс накіраваў прамяні свайго ліхтара проста на прывід!

Так, сапраўды гэта была Райхмут.

Бледная, у доўгім чорным строі, яна сядзела, падносячы сваёй худой рукой сярэбраны келіх да вуснаў. Тут нават Адохт забыўся на мужнасць.

– Райхмут! – гукнуў ён. – Заклінаю цябе ў імя Бога, адкажы: ты гэта ці гэта твой цень?
– Ах, — пачуўся слабы голас. – гэта я! Вы пахавалі мяне зажыва! Я ледзь не задыхнулася. Але гэтыя кроплі касцельнага віна надалі мне сілы і зноў вярнулі да жыцця! Падыміся ж да мяне, мой даражэнькі Адохт! Я не мёртвая, я проста вельмі аслабла, і калі ты не паклапоцішся пра мяне, я і сапраўды скора памру.

Тут Адохт паспяшаўся падняцца да алтара і схапіў ў абдымкі сваю каханую, вернутую яму жонку.

Пасля таго, як Больт уцёк, Райхмут, якая абудзілася ў труне ад летаргічнага сну, перажыла некалькі жудасных хвілін. Яшчэ не зусім ачуняўшы, яна неасцярожным рухам рукі перакуліла ліхтар, пакінуты Больтам на крышцы труны, і свечка згасла. Райхмут расплюшчыла вочы і не магла зразумець, дзе гэта яна. Пачала мацаць вакол сябе рукамі і зразумела, што замест цёплай коўдры яна ахутана ў тонкі шоўк. Схапіўшыся рукой за голаў, яна намацала залатыя ўпрыгожванні. Райхмут не давала рады. Вакол была апраметная цемра. Адсунуўшы руку далей, яна зразумела, што знаходзіцца ў нейкай цеснай скрыне. Раптам снежныя хмары разарваліся, і ясны месяц зазірнуў якраз у адзінае акенца, што было ў скляпеннях сутарэння. І Райхмут з жахам убачыла, дзе гэта яна. Яна ўскочыла, і ў склепе адгукнуліся яе страшныя крыкі. Яна ясна ўявіла сябе: яе пахавалі зажыва… яна памірае ад голаду і смагі… апошнія жудасныя гадзіны жыцця сярод страшных трупаў – і ўсе гэтыя карціны ўсталі перад ею. Дзверцы капліцы былі зачынены – напалоханы Больт захлопнуў іх за сабой. Райхмут ведала, што нават на хорах ніхто не пачуе ейных крыкаў. Акенца знаходзілася высока ў скляпеннях і глядзела яно на бязлюднае месца, дзе ніхто не хадзіў. Магчыма, што на працягу некалькіх дзён ніхто не спусціцца ўніз, і за гэты час яна знясілецца і памрэ ад голаду. Заламваючы рукі, Райхмут з жахам углядалася то ў серабрыста-белыя алавянныя труны, то ў чорныя закураныя сцены. Тут, на гэтых чорных сценах яна, нібыта на аркушах паперы, накрэмзае нагцямі гісторыю сваіх перадсмяротных пакут. І гэта будзе адзіным заняткам, які крыху ўлагодзіць яе пакуты і зойме ў жудасны апошні момант. На ейным твары адбіўся адчай. Яна пачала стыць ад сцюжы і страха. Каб выратавацца, Райхмут пачала шукаць нешта, каб ахінуцца. Ейны позірк патрапіў на чорны саван, што ляжаў на насілках, дзе раней стаяла труна. Яна і захінулася ў гэты саван. Здавалася, чорная матэрыя сагрэла яе, з’явіліся новыя сілы. Ясны месяц свяціў у акенца. Захутаная ў чорны саван, яна ўкленчыла перад акенцам і гукнула:

– Прасвятая Маці Божая Марыя! Ты, што стаіш там, наверсе, у саборы над алтаром. Я не магу цяпер укленчыць перад тваёй выявай! Але твар твой лагодны і ззяе, нібыта гэты месяц! Мне здаецца, нібыта гэта Ты глядзіш на мяне зверху, з нябёсаў! Святая Мадонна, выратуй мяне, вызвалі адсюль!

Памаліўшыся, яна падышла да дзвярэй і пачала з апошніх высілкаў паварочваць заіржавелую ручку. Хто апіша ейную радасць, калі дзверы расчыніліся! Ды яны і не былі зачынены! Таропкім крокам Райхмут выйшла з капліцы і пашыбавала далей. Але здолела дабрацца толькі да галоўнага алтара. Яна адчула, як ейныя ногі стынуць і падкошваюцца ад слабасці, і напалохалася, што зноў можа згубіць прытомнасць. На шчасце, яна ўспомніла, што святар звычайна захоўваў за алтаром бутлю, у якой прыносіў віно для Трапезы Божай. З цяжкасцю яна прабралася туды, адкаркавала бутлю і знайшла ў ёй роўна столькі віна, колькі было трэба дзеля аднаўлення сілаў. Ніхто яшчэ з такой богабойнасцю і верай не прымаў святое Прычасце, як яна. Райхмут адчула, што ў яе жылах зноў струменіцца кроў, што да яе вяртаецца жыццё. І тут яна ўбачыла свайго мужа. Толькі на імгненне ён адхінуўся ў жаху ад дзіўнай здані, але хутка даў рады і скора ўжо трымаў у абдымках каханую жонку.

З надзвычайнай асцярожнасцю Адохт прынёс Райхмут дадому. Яму нецяжка было схаваць, якім чынам ён здолеў выратаваць жонку. І наколькі вялікай была радасць бургамістра, калі на наступны дзень лекар запэўніў яго, што небяспечны крызіс прамінуў і жыццё Райхмут не пагражае небяспека. Ён больш не мог гневацца на няшчаснага Больта, якога штурхнулі на злачынства такія жаласлівыя матывы. Але Больт быў сам сабе яшчэ больш строгім суддзёй, чымсьці бургамістр. Ён адмовіўся ад сваёй сціплай пасады, таму што не хацеў больш бываць у касцёле так часта, як таго патрабуюць абавязкі. Яшчэ менш ён хацеў заставацца там увечары. Райхмут паклапацілася аб ягонай жонцы, Адохт — аб ім. Сужонства стала хроснымі бацькамі нованароджанага сына магільшчыка. Свяшчэнныя пачуцці перапаўнялі іхнія душы ў той святочны сонечны дзень, калі праз два тыдні пасля свайго цудоўнага выратавання Райхмут, трымаючы на руках нованароджанае дзіця, стала ягонай хроснай маці. Іграў арган, лавы былі ўпрыгожаны зялёнымі яловымі галінамі, ліставым золатам і серабром, а сабор быў поўны вернікаў. Шчаслівае сужонства ад усяго сэрца дзячыла Прадбачнасць і паклялося заўсёды клапаціцца аб малым хлопчыку. Бо тое, што ён нарадзіўся ў галечы, было адзіным, што не дазволіла Райхмут памерці жудаснай смерцю. Вось так і атрымалася, што смутнае пахаванне змянілася на вясёлыя хрэсьбіны, якія суправаджаліся барабанным боем, звонам літаўраў і галасамі труб. А багач Адохт не шкадаваў ў гэты дзень свайго старога рэйнскага віна. Ён загадаў выкаціць вялікую бочку на радасць натоўпу, які піў за здароўе яго і ягонай жонкі, весела гукаючы на ўсю плошчу.

1. германскі Рым (лацінск.)
2. святы горад (лацінск.)

ДВА ЖАЛЕЗНЫХ КАЛЬЦА

Гадоў дзесяць таму, калі мой сябра Рабэк і ягоная шляхетная жонка Карэн-Маргарэта яшчэ жылі, вяртаўся я пагодлівым восеньскім надвячоркам разам з сябрамі з іхняга маёнтка ў Бакэтхюсэт. Падчас вячэры Рабэк, як звычайна, забаўляў нас цікавымі расповедамі з часоў юнацтва, а вясёлая Кама рабіла пры гэтым дасціпныя заўвагі і не забывалася частаваць нас. І душа, і цела радаваліся гэтаму святу, насалода растваралася ў шклянцы смачнага віна і ўвасаблялася ва ўспамінах пра даўні час, ва ўдзячнасці за шчаслівае імгненне цяпер і ў спадзяванні на будучыню. Усім было весела. мы, мабыць, ніколі б не скончылі бяседу, але а дванаццатай гадзіне зачынялася заходняя брама, і мы муселі пайсці з гасцей прынамсці за паўгадзіны раней да гэтага. Тым вечарам вясёлыя расповеды Рабэка прымусілі нас забыцца пра познюю гадзіну, і мы подзбегам спяшаліся па дарозе, залітай цудоўным месячным святлом. Аднак, мы не мелі часу на салодкія мары пад самотным месяцам, што разліваў яркае святло з цёмна-сіняга начнога неба і серабрыў ваду каля берагоў Амагера. Тады яшчэ не было разумнага правіла трымаць расчыненай ўначы заходнюю браму. Мы зірнулі на гадзіннік. Была без чвэрці дванаццатая. Усё магло скончыцца непрыемнасцю, мы трывожыліся, таму што ніхто не хацеў заначаваць у заездзе ў прадмесці.

Але з гэтага непрыемнага настрою нас выбавіў незнаёмец, якога мы сустрэлі на алеі, што вяла ў маёнтак. Той, хаця і не ведаў нас, але, убачыўшы, як мы спяшаемся, гукнуў са спачуваннем: “Панове! Калі вы так ляціце, каб паспець да заходняй брамы, то можаце не спяшацца. З нагоды вялікага вяселля на Палігоне брама расчынена сёння да дзвух гадзін ночы”. Мы імпэтна падзячылі яму, і пачалі спакойна сузіраць месяц, мора, што зіхацела ў ягоным святле, чорныя дрэвы. У галаве ў мяне завіравалі дзівосныя рамантычныя начныя фантазіі. Як заўсёды, у Рабэка панавалі весялосць і жарты, аб сур’ёзным у яго не гаварылі. А тут мной завалодаў зусім іншы настрой. Мы якраз ішлі паўз заезд “Чорны конь”, які тады называўся “Залаты леў”. Каля заезду была лава. Мы пачалі размаўляць пра містычныя апавяданні Гофмана, пра майстэрства, з якім ён умеў спалучаць звычайнае, штодзённае і жудасныя фантазіі. Нават берлінскія чаяванні, на якіх збіралася адукаваная публіка, ён пераўвасабляў у месца дзеяння страшных гісторый. Раптам мне ў галаву прышла ідэя. Я запрапанаваў сябрам сесці на тую лаву каля заезду, што непадалёк ад новага маёнтку. “Давайце, я распавяду вам, — сказаў я, — страшную гісторыю пра гэты маёнтак. Вы бачыце аб’яву пра продаж на гэтым доме? Дык я вам распавяду, як гэта ўсё было. У двух словах пра гэта не раскажаш, але мы маем дастаткова часу. І калі вы згодны выслухаць мяне, то мы, я мяркую, спачатку накіруемся ў Італію, таму што туды нам абавязкова трэба патрапіць, а потым вернемся сюды перад тым, як зачыніцца брама”. Яны адразу пагадзіліся, і я пачаў мой расповед.

Сорак гадоў таму у Перуджы жыў залатар, які зваўся Гаспара Рывалі. Ён ледзь зарабляў на жыццё сабе і сваёй маладой жонцы Лаўрэце. Праз год сямейнага жыцця жонка падарыла яму сына, нараджэнне якога каштавала ёй жыцця. Сын не даў суцяшэння бацьку і не мог замяніць яму сваю маці. Лаўрэта была прыгожая і добрая, а нованароджаны быў брыдкай знешнасці і з гадамі не прыгажэў. Гаспара спадзяваўся, што душэўныя вартасці будуць кампенсаваць ягоную агіднасць. Але не, Франчэска быў лянівы, хлуслівы, зайздрослівы, не па ўзросту хітры і не даваў ніякой радасці бацьку. Гаспара пабраўся шлюбам з Джазэфай Галі, прыгожай маладой дзяўчынай. Пасагу яна не мела, аднак зпадзявалася, што багаты дзядзка адпіша ёй сваю спадчыну. Джазэфа таксама нарадзіла сына, і той быў поўнай супрацьлегласцю Франчэску. Ларэнца ў маленстве быў падобны на Рафаэлевага анёла і ў юнацтве захаваў гэтую прыгажосць. Ягоныя шчокі мелі пяшчотны румянец, правільнага кшталту нос, прыгожыя вусны, вялікія карыя вочы выразна кантраставалі з бледным непрывабным тварам Франчэска, які быў да таго ж збрыджаны воспінамі, ад якой на твары Ларэнца засталося толькі некалькі неглыбокіх блізнаў. Адно няшчасце прыпадабняла братоў: Ларэнца таксама рана страціў маці – яна памерла, калі ён меў усяго шэсць гадоў. Цяпер яны бадзяліся без прыгляду па Гаспаравай майстэрне, забаўляліся, як маглі, стукалі па блясе малаткамі, гуляючы ў залатароў і пераймаючы бацьку.

Аднак не даводзілася чакаць, што браты пасябруюць. Надта рознымі былі яны. Бо Франчэска быў настолькі ж хітры і каварны, як Ларэнца імпэтны і няўрымслівы. Яны часта біліся. Франчэска, старэйшы, спаганяў на малодшым сваё раздражненне, а Ларэнца быў надта гарачы і ганарлівы, каб паказаць, што баіцца брата, хаця быў меншы і слабейшы. Часам малому пападала дыхту, і бацька мусіў кідаць працу ды ўціхамірваць іх. Ларэнца цешыўся спадзяваннем, што настане той час, калі ён здолее адпомсціць брату, і чакаць яму давялося нядоўга. Бацька не разумеў тонкасцяў выхавання, усё адбіваў серабро, калаціў малатком. А калі Франчэска з Ларэнцам пачыналі біцца, то ён біў іх. І, такім чынам, адбіваў то серабро, то сыноў і рабіў гэта з такім шумам і вэрхалам, што суседзі не ведалі спакою і часта скардзіліся.

Аднойчы, калі бацька якраз улагоджваў сыноў, да яго ў майстэрню завітала смуглая цыганка і папрасіла падаць ёй што-небудзь. Ён пачаў скардзіцца цыганцы, як скардзіўся кожнаму мінаку, ды спытаў яе, ці не мае яна якога вядзьмарскага зелля на замірэнне братоў, бо звычайныя сродкі не дапамагаюць. Цыганка развязала скураны ворак, што вісеў у яе на пасе, і вынула адтуль два аднолькавых жалезных кальца, пакрытых чорным лакам з вычварным гравіраваным надпісам. Потым яна надзела братам па кальцу і сказала: “Ніколі не здымайце з рукі гэтыя кольцы, і няхай яны нагадваюць вам, што вы браты! У цэлым свеце ёсць толькі два такіх кальца, і кожны з вас мае толькі аднаго брата. Калі вамі завалодае гнеў, зірніце на кальцо, і няхай яно замірыць вас, тады ўсё зноў наладзіцца. Але, калі вы не паслухаецеся маёй парады, то кальцо аднаго з братоў можа ўкінуць непаслухмянага ў бездань адчаю”.

Цыганка вымавіла гэтыя словы голасна і ўрачыста, і яны глыбока ўразілі бацьку. Ён так узрадваўся, што хутчэй прынёс залатое кальцо з маленькім рубінам і падарыў яго цыганцы. Яна шчыра падзячыла яму за падарунак і пайшла сваёй дарогай. А Франчэска раззлаваўся на бацьку за тое, што той аддаў каштоўную рэч за такія бразготкі.

У першыя ж дні кольцы прадэманстравалі дзіўныя магічныя ўласцівасці: браты замірыліся і пачалі былі ўжо верыць, што ніколі больш не пасварацца. Пакуль што ўсё ішло выдатна. Калі яны канчаткова ў гэтым пераканаліся, то забыліся і не думалі пра кольцы, хаця з рукі іх не здымалі. Але прамінулі гады, і варажнеча паміж імі зноў распалілася. Гэта здарылася, калі Ларэнцаў дзядзка па кудзелі памёр і пакінуў яму значную спадчыну. Гэта абудзіла ў душы Франчэска зайздрасць і нянавісць да шчаслівага брата.

Абодва яны навучыліся злотніцтву. Але іхны нямоглы бацька не даў рады цярпець вечную свару і бойкі сыноў і рана памёр. Браты вырашылі раз’ехацца ў розныя бакі, і на развітанне Ларэнца сказаў Франчэску: “Цяпер, калі мы вызваляемся адзін ад аднаго, мы, мабыць, упершыню маем адзін да аднаго добрыя пачуцці. Няхай не адна маці вынасіла нас, але ўсе ж мы зводныя браты і сыны аднаго бацькі. Я не хачу ні ў чым абвінавачваць цябе. Мы так часта сварыліся, што ў нас і без таго застаецца надта кепскі ўспамін аднаго аб адным. Не будзем жа цяпер паўтараць тое, што раней мы паўтаралі надта часта. Зычу цябе шчасця. І, калі неба паслала мне багацце, а ты незаможны, я ахвотна дапамагу цябе, калі ты мяне папросіш. Але больш мы з табой не ўбачымся. Бывай!” – “Удачы і цябе! Дзякуй за добрае слова”. — адказаў Франчэска, які адчуваў у душы яшчэ большую горыч з тае прычыны, што ён будзе залежыць ад малодшага брата. Аднак ён прымусіў сябе падаць яму руку. Здаравяка Ларэнца, як заўсёды імпэтны, схапіў брата за руку і так сціснуў яе, што той ускрыкнуў. Але Ларэнца ўсміхнуўся і сказаў: “Спадзяюся, што гэта апошняя прыкрасць, якую я раблю цябе”. – “Да д’ябла! – гукнуў Франчэска, калі брат сышоў. – Праклятае жалезнае кальцо ўрэзалася мне ў руку. І трэба гэта цярпець! Але настане і мой час”.

Франчэска ўлічыў разбэшчанасць брата, яго схільнасць да раскошы і ўжыў усе сродкі, каб спакусіць таго празмерным захапленнем ежай і пітвом, легкадумнымі паводзінамі і азартнымі гульнямі. Багаццем Ларэнца быў вялікі маёнтак, пад які ён заўсёды мог пазычыць грошы. А Франчэска быў эканомны, грошай яму заўсёды хапала. Праўда, ён забыўся, што сваім дабрабытам ён быў абавязаны брату, таму што Ларэнца адмовіўся ад сваёй долі бацькавай спадчыны на карысць Франчэска. Яму хапіла подласці выступіць праз падстаўную асобу ў якасці ліхвара. Ён ссужаў брату грошы пад надзвычай высокія працэнты і паступова перавёў усю ягоную маёмасць у сваю ўласнасць.

Цяпер Ларэнца не меў нічога, а Франчэска завалодаў тым, што раней належала брату. Лёс Ларэнца яго не займаў, і па вечарах ён з насалодай пералічваў дукаты з думкай аб тым, што цяпер ён багаты, а ягоны брат – жабрак.

І вось аднойчы ў стосе залатых манет Франчэска раптам намацаў манету з дыркай. Ён пачаў быў праклінаць падманшчыка, што падсунуў яму дзіравы дукат. Але, выцягнуўшы яго, убачыў, што гэта не дукат, а залатое кальцо з маленькім чырвоным каштоўным каменем. Ён разглядзеў яго уважлівей і пераканаўся, што гэта было тое самае кальцо, якое яшчэ ў юнацтве цыганка выдурыла ў бацькі ў абмен на жалезныя кольцы. Франчэска ўжо даўно зняў быў з рукі тое жалезнае кальцо і схаваў яго ў шкатулцы, дзе захоўваліся іншыя драбніцы. Ён надта ўзрадваўся таму, што залатое кальцо вярнулася да яго. Не задумваючыся над тым, як яно да яго патрапіла, ён надзёў кальцо на палец і пайшоў спаць.

Калі ён збіраўся згасіць свечку, яму падалося, што з ягонага пальца крапае кроў. Ён паднёс палец да вачэй і ўбачыў, што сапраўды на ім ёсць кроў. Аднак палец не быў паранены. “Мабыць, я дакрануўся пальцам да чагосьці запэцканага крывёй”, — падумаў ён, заплюшчыў вочы і заснуў.

У сне да яго з’явілася цыганка і сказала: “Твой брат над безданню. Знайдзі яго і выратуй! Яшчэ не позна яго выратаваць. Надзень зноўку жалезнае кальцо на палец, а залатое выкінь у калодзеж, каб яно вярнулася да мяне”. – “Чаго захацела!” – падумаў Франчэска, перавярнуўся на другі бок і заснуў мёртвым сном.

Калі раніцай слуга прышоў абудзіць свайго гаспадара, то жахнуўся і закрычаў: “Франчэска забілі! Мой бедны пан увесь у крыві!”

“Што здарылася?” – гукнуў Франчэска, абудзіўшыся. І са страхам убачыў, што ягоны ложак сапраўды заліты крывёй. Ён падскочыў, не разумеючы, што здарылася. Ён не адчуваў болю, не меў ніякой раны. Кроў цякла з рубінавага кальца, а больш не было ніякога пашкоджання. Ён хуценька зняў кальцо з пальца, і кроў адразу спынілася. А каб слуга нічога не заўважыў, крыху парэзаў сабе руку нажом. Руку перавязалі і пра ўсё забыліся. З тае пары ён ніколі не здымаў жалезнае кальцо і жыў бесклапотна, аж покуль не здарылася нешта надзвычайнае.

Аднойчы да яго прышоў чалавек і замовіў яму дарагую сярэбраную пасудзіну, пазалочаную знутры. Калі пасудзіна была гатова, незнаёмец прыняў яе, не гандлюючыся заплаціў майстру і сказаў: “Трэба абмыць пасудзіну, выпіць за наша здароўе”. Сквапны Франчэска спалохаўся, што трэба частаваць госця віном. Але незнаёмец, а ён быў французам, працягнуў: “Дазвольце пачаставаць вас! Я заўсёды маю з сабой наша віно, таму што не п’ю італьянскае. Вы, мабыць, не адмовіцеся выпіць бардо?” І паклікаў свайго слугу, які прынёс закаркаваную манерку, адкаркаваў яе, наліў у пасудзіну віна і падаў залатару. Франчэска любіў паласавацца за чужы рахунак і адразу ж выпіў да дна. Але як толькі ён выпіў віно, то адразу ж моцна заснуў. А разбойнікі, бо гэта былі разбойнікі, перанеслі яго ў карэту, пакуль у доме не было слуг, і імкліва паехалі ў горы. Абудзіўшыся, ён сачатку падумаў, што ляжыць на сваім ложку, але на самой справе ляжаў у лесе на траве ў засені дрэва. Перад ім разгарнулася прыгожая даліна, залітая прамянямі ранішняга сонца. Ён быў падумаў, што сніць цудоўны сон. Але, павярнуўшыся на другі бок, убачыў перад сабой тузін змрочных дзецюкоў з нажамі, якія глядзелі на яго з дзікімі усмешкамі. “Настаў твой апошні момант! – крыкнуў той, што выдаваў сябе за кліента. – Мы цяпер чакаем толькі нашага завадатара, які сам напоўніць тваёй крывёй гэтую пасудзіну!” – дадаў ён, трымаючы ў руках скрадзеную пасудзіну. “Пане Божа! Прасвятая Дзева Марыя! – закрычаў ад страху Франчэска. – Што я вам зрабіў кепскага? Вазьміце ўсе мае грошы, каштоўнасці, усю маю маёмасць! Я скажу вам, дзе ўсё схавана, вось ключы, бярыце! Толькі не забівайце мяне! Што кепскага я зрабіў вашаму завадатару , што ён так прагне маёй крыві?” – “Гэта твой брат Ларэнца, — адказаў разбойнік, — Ён ненавідзіць цябе і хоча пакараць цябе смерцю за тое, што ты хітрасцю і каварствам штурхнуў яго на шлях граху і распусты, захапіў ягоную маёмасць, давёў да адчаю. З-за цябе ён стаўся разбойнікам і забойцам. Ён загубіў не адну нявінную душу. Цяпер, забіўшы цябе, ён хоча адпомсціць за ўсіх, каго загубіў, — бо ты вінаваты ва ўсім”.

Як толькі разбойнік вымавіў гэтыя словы, прыбег Ларэнца. Ягоны твар перакасіўся ад злосці, у руцэ ён трымаў кінжал. Разбойнік, які трымаў пасудзіну, з радасцю падкінуў яе ўгару і крыкнуў: “Вока за вока!” Франчэска не мог вымавіць ані слова. Смяротны страх скаваў ягонае цела і зціснуў горла, вочы палезлі на лоб. Ён здоліў толькі працягнуць брату халодную руку. Ларэнца наблізіўся да ахвяры, апанаваны лютасцю, якую не маглі б улагодзіць ніякія словы. Але, убачыўшы знаёмае кальцо, што ззяла ў прамянях ранішняга сонца, ён адхінуўся. Злосць знікла, пачырванелы твар спалатнеў. Ён гукнуў здушаным голасам: “Злітуемся над ім! Ён – мой брат. Сябры, хадзіце за мной!” З гэтымі словамі ён падаўся ў лес, а за ім пайшлі ўсе разбойнікі. Франчэска апынуўся сам у гэтым цудоўным лесе, дзе вясёлыя птушкі спявалі ранішнія песні, радуючыся залатому святлу, што лілося з гор у даліну.

Колькі гадоў Франчэска жыў ціхамірна. Праўда, да яго даходзілі чуткі пра рабункі і забойствы, але гэта ў Італіі было звычайнай справай. Ён меркаваў, што ягоны брат быў якраз адным з найбольш дзёрзкіх бандытаў. Але гэта яго не турбавала, таму што ён сам жыў у бяспецы. Аднак, Франчэска больш не забываўся пра жалезнае кальцо, наадварот, заўсёды насіў яго на пальцы, не здымаючы, і лічыў яго найкаштоўнейшым талісманам.

Каля Франчэскавага дома быў сад, і, хаця вабноты прыроды яго не краналі, ён любіў сядзець у альтанцы ды глядзець, як беднякі працуюць пад гарачым сонцам, абліваючыся потам, калі ён адпачывае ў засені на халадку. Ён разбагацеў і забыўся на сваё рамяство, жывучы на працэнты з капітала.

Аднойчы ён сядзеў так і размаўляў з садоўнікам, а побач з ім, павярнуўшыся плячыма, палола трускалкі нейкая бедная жанчына. Калі садоўнік сышоў, яна, не абарочваючыся, сказала: “Мабыць, прырода на ўсё мае свае сродкі. Калі б я не зрэзала нажом пустазелле, яно змарнавала гэтыя цудоўныя ягады. Так і ў чалавечым сэрцы можа прарасці пустазелле. Я мяркую, Франчэска, што ты павінен замірыцца з тваім братам. Людзі паўсюль пляткараць пра тое, куды гэта падзелася ягоная спадчына і што давяло яго да распуснага жыцця, а потым да жабрацтва і нажа. Ты і сам добра гэта ведаеш. Ты мусіш напісаць яму ліст, прапанаваць замірэнне і падзяліць з ім маёмасць. Грошай у цябе хопіць на дваіх. Ён абдумаецца і пачне жыць інакш. Калі ён перастане рабаваць і забіваць, то яму нецяжка будзе атрымаць прабачэнне ад папы. І тады ты выратуеш не толькі яго, але і ўсё наваколле пазбавіш ад злодзея, ды і сабе абароніш ад чорнай птушкі, якая інакш калі –небудзь абавязкова выдзяўбе тваё сэрца”.

Кажучы гэта, яна раз-пораз пагражала яму доўгім сцяблом крапівы. Зірнуўшы на ейную старую зморшчаную руку, Франчэска заўважыў, што на пальцы ў яе блішчэла кальцо з рубінам. Потым яна выпрасталася, павярнулася да яго тварам, і ён канчаткова пазнаў яе – гэта была цыганка! Але не паспеў ён апамятацца, як яна знікла. Франчэска адразу ж кінуўся шукаць шкатулку, дзе хаваў каштоўнасці. Адчыніў надзейныя замкі, убачыў, што ўсё на месцы, не даставала толькі кальца з рубінам.

Здавалася, ўсе гэтыя знакі павінны былі б паўплываць на Франчэска. Але ён быў надта халодны і разбэшчаны, надта баяўся папсаваць сваю рэпутацыю, якая, аднак, без таго даўно была сапсавана. Доўгі час ён не ведаў, што рабіць, што ўласціва для дробных людзей. А калі ўбачыў, што нічога кепскага з ім не здараецца, вырашыў, што яму не пагражае ніякая небяспека. Сквапнасць, якая глыбока ўкарэнілася ў ягоным сэрцы, зноў апантала яго. З уласцівай яму хітрамудрасцю ён паспрабаваў апраўдацца перад сваім сумленнем і думаў залагодзіць віну, раздаючы мізэрную міласціну беднякам і замовіўшы ў касцёле задушную імшу па забітых.

Але праз год яму давялося зноў абудзіцца са стану спакою і дабрабыту. Ён зноў сасніў цыганку. Яна схілілася над ім, трасучы сівымі пасмамі, і з каварнай усмешкай паказала ў цемру. Там ён спачатку ўбачыў маленькую светлую кропку, якая раптам ператварылася ў мініацюрную выяву ягонага брата. Ларэнца стаяў на зялёнай траве, смяротна спалатнелы, і глядзеў на яго. Ён быў аголены па пас, кашуля павязаная вакол бёдраў, а на шыі – чырвоная паласа. Не паспеў Франчэска як след разглядзець брата, як той знік… Знікла і цыганка. З тае ночы ён згубіў спакой. Штоноч у той самы час здань вярталася да яго. Гэта так моцна ўразіла яго і настолькі падарвала ягонае здароўе, што ён вельмі змяніўся. Ён спрабаваў даведацца нешта пра свайго брата, але ніхто не мог толкам нічога паведаміць яму. За галаву Ларэнца ўлады прызначылі вялікую ўзнагароду, але той знік, і ніхто нічога пра яго не чуў.

Франчэска пачаў пакрысе апамятавацца, прызвычаіўшыся да аднастайнай здані. Зноў пачаў спаць па начах. Але калі раней ён унікаў людзей, то цяпер зусім адцураўся. Адзінай ягонай забавай стала сідзець у садзе, зрываць кветкі і глядзець на іх з замілаваннем. Яму здавалася, што блізкасць да цнатлівай прыроды ачышчае ягоную душу. Да таго ж салавей ў міртавых галінах радаваў ягоны слых сваімі спевамі.

Аднойчы ўвечары Франчэска сядзеў у садзе са старым суседам, які зрэдку наведваў яго. “Чаго вам не хапае, дружа? – спытаў прыязна сусед. – Апошнім часам вы знаходзіцеся ў такім змрочным стане духа, што гэта адбіваецца на вашым здароўі. Што прыгнятае вас?” – “Нічога, — адказаў Франчэска. – Калі ў чалавека чыстае сумленне…” – “Зразумела, гэта ёсць найважнейшае”, — падхапіў сусед. І тут у хмызняку пачуўся салаўіны спеў. “Якая цудоўная птушка, — сказаў сусед. – І якія цудоўныя гукі вырываюцца з яе маленькага горла! Калі салавей спявае, можна падумаць, што ягонае горла вось-вось разарвецца, а ён не стамляецца спяваць цэлымі гадзінамі”. – “Што гэта вы так падкрэсліваеце слова “горла”? – спытаў Франчэска, змрочна зыркнуўшы на суседа. – І што гэта вы надумаліся гаварыць пра горла, якое чамусьці павінна разарвацца? Наогул я таксама люблю салаўіныя спевы, але сёння ў іх надта моцна гучыць шчымлівая туга. Можна з глузду з’ехаць ад гэтай слязлівай жаласлівай песні. Мне па душы быў бы цяпер крык савы”. – “Якая дзіўная фантазія”, — сказаў з усмешкай стары сусед. З гэтымі словамі ён сарваў ружу і працягнуў яе Франчэску. “Зірніце на яе, і гэта пазбавіць вас ад змрочных думак”. – “Так, гэта ёсць увасабленне цнатлівасці”, — адказаў залатар. Тут сусед устаў, падышоў да клумбы і схіліўся над ёю, каб сарваць духмяны палын. Франчэска, ахоплены трывожнымі думкамі, зірнуў на бутон ружы і з жахам убачыў ў глыбіні падвяночка кветкі знаёмую выяву – бледнага Ларэнца з чырвонай паласой на шыі! Ён выкінуў ружу і зірнуў на суседа, але ўбачыў замест таго старую цыганку, якая пагражала яму крапівай. Тут ён ледзь не закрычаў ад жаху, але добры сусед зноў з’явіўся перад ім і сказаў: “Даражэнькі, не паддавайцеся хворым фантазіям, няма нічога больш шкоднага для здароўя. Я пайду, бо бачу, што вам цяпер не да сяброўскай размовы. Да таго ж, пах начных фіялак ў садзе надта моцны, я не люблю гэты салодкі водар, які душыць мяне. Дабранач!” З гэтымі словамі ён сціснуў Франчэскаву руку, ды так моцна, што кальцо ўрэзалася таму ў палец. І пайшоў прэч… але зноў пераўтварыўся… ў старую цыганку… Пах начных фіялак быў настолькі задушлівы, што Франчэска ледзь не згубіў прытомнасць.

Ён затрымцеў, як ад ліхаманкі, кінуўся ў дом і ўсю ноч пакутваў ад кашмараў. Цыганка трэсла яго за плячо, выява брата наблізілася да яго – ён быў, як жывы, але нібыта ў тумане. З раны на шыі крапала кроў. Здань з пагрозлівым выглядам падавала яму нейкія знакі.

Франчэска вырашыў: “Я больш не маю моцы заставацца тут! – гукнуў ён. – Уцячы далей адсюль, дзе мяне не будзе пераследваць гэтая кашмарная здань!”

Ён распрадаў усё, што меў, і з’ехаў. Выпадак завёў яго ў Ліворна. У порце ён убачыў замежны карабель. Даведаўшыся, што гэта дацкі карабель, ён узрадваўся: “Чым далей я з’еду, тым будзе лепш”. Франчэска заплаціў капітану за дарогу, і карабель падняў якар. Франчэска цудоўна пераносіў гойданне хваляў, спаў моцна і бесклапотна ў сваёй каюце і дзячыў сваёй шчаслівай зорцы, бо страшныя сны, што катавалі яго ў Італіі, зніклі.

Такім чынам, ён прыбыў у Данію пасярод квітнеючай вясны. Некалькі дзён ён забаўляўся ў Капенгагене і потым захацеў пасяліцца тут. Пачаў шукаць дом з садам паблізу горада, дзе меркаваў жыць у суладдзі вясковага прыемнага жыцця і сталічных выгод.

Такі зацішны куток якраз быў выстаўлены на продаж непадалёк ад горада. Франчэска купіў дом і ўладкаваўся там, зрабіўшы яго яшчэ больш утульным і прыгожым. Тут многа начэй ён спаў спакойна і пачаў ужо думаць, што былыя здані з’яўляліся адно плёнам яго хворай фантазіі. Але аднойчы ўначы, калі ён моцна спаў, халодная, як лёд, рука схапіла яго за плячо і балюча сціснула. Ён павярнуўся і ўбачыў свайго брата Ларэнца, спалатнелага і халоднага, падобанага на мерцвяка. У яго было перарэзана горла, кроў крапала на коўдру. Прывід падаваў яму знакі. Франчэска нацягнуў коўдру на голаў, але прывід сарваў коўдру, адкінуў яе і пачаў клікаць да сабе Франчэска з такім пагрозлівым выразам, што той мусіў падпарадкавацца. Прывід выйшаў праз дзверы ў сад і знік пад зямлёй каля куста чорнай бузіны.

Франчэска ледзь дачакаўся раніцы, каб пачаць пошук. Ён паклікаў садоўніка, загадаў яму ўзяць жалязняк і рыдлёўку ды капаць, дзе паказаў Ларэнца. Доўга капаць было не трэба. Рыдлёўка натрапіла на шкілет. На пальцы шкілета было жалезнае кальцо. Пакрытае чорным лакам, яно не заржавела, і Франчэска пазнаў яго.

Пакуль яны сталі ў разгубленасці, побач прайшоў сусед і крыкнуў: “Што вы тут капаеце? Хіба не ведаеце, што тут адбываліся пакаранні смерцю, а тут стаяла шыбеніца?” Франчэска не зразумеў яго, але падышоў яшчэ адзін чалавек, што размаўляў па-італьянску, і той патлумачыў яму, у чым справа.

“Ці вы даўно тут жывеце? – спытаў Франчэска таго чалавека. – Можа вы ведаеце, чые парэшткі тут закапаныя?” – “Гэта, мабыць, бадзяга-італьянец. Колькі гадоў таму яму адсяклі галаву, а потым цела калесавалі”.

Ледзь даслухаўшы гэтыя словы, Франчэска, як шалёны, кінуўся прэч. Ён пабег праз сад да мора, уварваўся ў ваду і імкнуўся наперад, пакуль хвалі не накрылі яго. Дапамога прышла надта позна; ягоны труп апазналі па дзіўнаму жалезнаму кальцу на пальцы. На пальцы шкілета было такое ж самае кальцо, і таму парэшткі абодвух нябожчыкаў закапалі ў закутку могілак у Фрэдрыксбэргу. Дом, што купіў быў італьянец, зноў выстаўлены на продаж. Ці не хоча хто з вас купіць яго?

“Не!” – здрыгануўся і адказаў Э., на падтрымку якога я надта разлічваў. “Я таксама не хацеў бы, — сказаў разважлівы , але халодны і скептычны О. – Не маю грошай, а да таго ж дом знаходзіцца надта блізка ад пыльнага гасцінца. Тым не менш, — прыязна дадаў ён, паціскаючы мне руку, — я ўдзячны цябе за расповед, асабліва, калі ты сам прыдумаў яго! Было цікава паслухаць, але трымцення ён не выклікаў. Аднак, у гэтым перш за ўсё мая віна, а не твайго апавядання. Цяпер мяне ўжо не палохаюць падобныя гісторыі. Часам яны мяне нават раздражняюць, як Ліхтэнбэрга раздражняла тое, што ён пад старасць не мог чхнуць тройчы запар. Я кажу, як Фаўст у Гётэ: “Die Botschaft hör ich wohl, allein mir fehlt die Glaube” (1). – “А я кажу разам з Лесінгам: “Зерне веры ў звышнатуральнае закладзена ў кожным з нас. І залежыць толькі ад мастацтва творцы, прарасце яно альбо не”. – Аднак, якая карысць у тым, што фантазія пісьменніка змагаецца са здаровым сэнсам? – працягваў О. – Ды і ці можна лічыць за сапраўдную каштоўнасць здольнасць ягонага мастацтва на імгненне прымусіць нас паверыць у тое, што здаровы сэнс пазней адрыне і асудзіць?” – “Бедны здаровы сэнс. – адказаў я, — часта яго абвінавачваюць у тым, у чым ён зусім не мае віны. Часам людзі, якія валодаюць здаровым сэнсам, памыляюцца, абвінавачваючы здаровы сэнс у тым, што ёсць плёнам ілжывых сафістычных прыдумак. Чалавек не дае рады без звышнатуральнага ў той форме, у якой увасабляе яго творца, бо гэта ёсць сапраўдны вобраз нашага жыцця. Чалавечае жыццё у маладосці – гэта камедыя, потым яна становіцца трагедыяй і заканчваецца смерцю. І так жа сама, як у цудоўнай казцы, яе пачатак, сярэдзіна і канец незразумелыя і невытлумачальныя. Менавіта таму людзі, адораныя фантазіяй і пачуццем, ніколі не адмаўляюцца і любяць апавяданні пра звышнатуральнае, нават калі ў рэчаіснасці яны зусім не баяцца прывідаў.

Прывіды і здані, у якія верыць просты люд, — гэта толькі малая доля бесконцай і невытлумачальнай фантасмагорыі, якую мы называем Жыццём і Смерцю. Таму, як толькі творца кране струны, што нараджаюць цудоўныя акорды прадчування звышнатуральнага, яны адразу адгукаюцца ў сэрцах”.

“Аднак, — заўважыў Ф., — у тваёй гісторыі ёсць мараль. Хіба гэта не недахоп? Здаецца, я чуў, як нейкая птушка праціўкала, нібыта новая школа эстэтыкі выступае супраць маралі ў казцы, лічыць, што сюжэт сам па сабе павінен быць цікавым як праява фантазіі, а мараль робіць з яго Эзопаву байку для дзяцей. Ідэя пісьменніка праглядаецца тады ў кожным сказе і парушае ілюзію, якую ён меркаваў стварыць”.

“Я цудоўна ведаю, — адказаў я. – Новая школа сцвярджае шмат такога, пад чым я сам падпісаўся б, як пад Аўгсбургскай канфесіяй. Ад многіх памылковых ідэй адмовіліся былі і самі іх паслядоўнікі. Быў час, калі паэзія цанілася толькі за яе маральныя якасці, і гэта было няслушна. Быў таксама час, калі ад паэзіі патрабавалі, каб яна зусім не мела маралі, і гэта ёсць не меншае глупства. Патрабавалі таксама, каб ані рэлігія, ані філасофія не мелі маралі: нібыта яна ніжэй за іх і не дастойная іх. Але дзе ж тады, як не ў рэлігіі, паэзіі і філасофіі, увасабляць прыўкрасныя маральныя ідэі, каб яны знаходзілі дарогу да чалавечага сэрца, каб наш час не вярнуўся да варварства? Не, не! Адухоўленая паўночная міфалогія, поўная прывідаў, шчыльна звязана з маральнымі ідэямі, з паняццямі аб дабрадзейнасці і заганах. Ва ўсходняй казцы часцей за ўсё шчасце і бяда вядуць складаную гульню, каб абудзіць фантазію. А паўночная казка імкнецца крануць чалавечае сэрца, прымусіць яго трымцець. Пазбаўце маралі боскага “Макбэта” Шэкспіра і паглядзіце, што будзе!”

“ А ўсё ж, — гукнуў О., калі мы ішлі па дарозе ў горад, — калі б ты расказаў гэтую гісторыю няшчасным, што жывуць у тым доме, яна непрыемна ўразіла б іх. Ты часам бываеш там. Аднак не робіш гэтага”. “Я не думаю, каб іх засмуціла гэтая гісторыя, — запярэчыў я. – Я добра ведаю гэту сям’ю, часта наведваю іх і чытаю ім тое, што напісаў. Яны – цудоўныя, шчырыя людзі, любяць паэзію, здольныя на далікатныя пачуцці. Не раз я вячэраў з імі, прычым багаты стол стаяў якраз на тым месцы, дзе некалі быў эшафот. У маленстве, калі я праходзіў па прасёлку паўз гэта месца, то адварочваўся, хаця датуль было далёка. З цягам часу пэўныя рэчы дзейнічаюць на нас зусім іншым чынам. Хто, напрыклад, цяпер жахнецца плошчы Нюторв у Капенгагене – месца пакарання смерцю, дзе спалілі Дзідрыка Слагёка? Пакажыце мне месца на зямлі, якое не бачыла жахлівых падзеяў. А калі жах мае моц, каб сцерці прыемныя ўражанні, то можа і прыемнае павінна мець сілу дзейнічаць наадварот? Хіба вінавата гэтая няшчасная зямля, што ў даўніну на ёй паставілі шыбеніцу? Няўжо яна зняслаўлена назаўжды, таму што судовыя ўлады вырашылі паставіць менавіта тут гэты брыдкі прадмет, якім чалавецтва пагарджае і які адмаўляе ў наш больш гуманны век? Навошта абвінавачваць фантазію творцы? Ягоны талент падпарадкоўвае сабе фантазію, надае ёй кшталт, каб яна ў сваім першапачатковым, нестылізаваным выглядзе не падпарадкавала б сябе чалавека. “Gebt ihr euch einmal für Poeten so kommandiert die Poesie!” (2) – кажа Гётэ. Тое ж можна сказаць і пра фантазію. З тае пары, як я стаўся пісьменнікам, не фантазія кіруе мной, а я ёю. Для сапраўднага пісьменніка няма большай брыдоты, чымсьці хваравітая меланхалічная фантазія, якая, як і прыдуманая мудрагелістасць, толькі парушае спакойны і радасны настрой чалавека. Не, нам не трэба карыстацца фантазіяй, каб апісаць сапраўдныя беды і пакуты”. – “Гэта ёсць словы трагіка! – гукнуў О. – Але тое, аб чым ты цяпер кажаш, хіба не мае месца ў трагедыі?” – “Ніякім чынам, дружа. Пісьменнік бярэ трагічны сюжэт з гісторыі, з празаічнай рэчаіснасці, але потым надае яму шляхетныя формы, дэманструе прыўкраснае, моцнае, сентыментальнае, суцяшальнае, тыповае і павучальнае. Ён растварае супярэчнасці рэчаіснасці ў суладдзі мастацтва і рэлігіі, і гэта ёсць найвялікшая радасць”. – “Значыць, трагедыя ўздзейнічае як вялікая радасць!” – “Менавіта так! Пчала Мельпамены здабывае салодкі мёд з горкіх кветак жыцця. Калі вялікі Гердэр ляжаў на ложу смерці, і ягоная здольнасць думання аслабела, ён не прасіў ні камфоры, ні муксуса, а гукнуў свайму сябру: “Sage mir einen großen Gedanken!” (3). Такім жа чынам сапраўдны трагічны твор мацуе наш дух”.

1. Я чую звестку, але не маю веры (нямецк.)
2. Сябе ўявіце вы паэтам, верш будзе вамі кіраваць! (нямецк.)
3. Падкажы мне вялікую думку! (нямецк.)

ПАКАРАНЬНЕ ПАСЬЛЯ СЬМЕРЦІ

Шмат гадоў таму жыў у адной правінцыі, у адным маленькім гандлёвым мястэчку чалавек, які называўся Гарпіюс. Ён займаўся дробным гандлем і, ня гледзячы на тое, што не аднойчы перажыў банкруцтва, здолеў сабраць маёмасьць. Некаторыя кажуць, што таму менавіта ён і разбагацеў, што хітра выстаўляў сябе банкротам, бо гэта ёсьць адзіная гульня ў сьвеце, якую ніколі не прайграеш, калі талкова весьці яе. А вось некаторых прасьцякоў ён разарыў. Сярод іх апынуўся і ягоны малодшы брат Ганс Ульрык. Гарпіюс быў апякуном брата і прысабечыў ягоную невялікую маёмасьць. Юнак мусіў пайсьці з дома і бадзяцца па сьвеце, а потым недзе прапаў. Казалі, што ён нібыта зьвязаўся з цыганамі, якія качавалі тады ў навакольлі. Калі пра гэта паведамілі старэйшаму брату, ён адказаў: “Бог сьведка, ад яго ўсяго можна чакаць. Я яго знаць не хачу, нават не прызнаю, калі ён зьявіцца да мяне”. Тым разам Гарпіюс ня хлусіў. Калі аднойчы Ульрык прыйшоў да яго, як блудны сын, і плачучы прасіў дапамагчы ды абяцаў, што пачне жыць па-новаму, Гарпіюс зрабіў выгляд, што ня ведае яго, ды пайшоў з дому, загадаўшы вытурыць брата ды папярэдзіць яго – калі ён наважыцца яшчэ раз прысьці, то яго арыштуюць.

Пан Гарпіюс разарыў таксама Яна Пфайфэра, немца-цырульніка, дурнаватага, дабрадушнага дзядзьку, які пасяліўся ў мястэчку колькі гадоў таму і атрымаў нейкія грошы з пасагам прывабнай тоўсьценькай Лізы, дачкі мясьніка. Пфайфэр ледзь даваў рады, атрымоўваючы дробныя манэты, што зарабляў як цырульнік і лекар, бо ў тыя часы людзі мелі бароды даўжэйшыя, чым цяпер, а лекамі карысталіся значна менш. Ліза штогод прыносіла мужу па спадчыньніку, бедны цырульнік ня ведаў, як утрымліваць брытвай такую сямью. Калі б ён ня быў прававерным хрысьціянінам, то, мабыць, гэтай самай брытвай паклаў бы крэс свайму жыцьцю.

Трэба сказаць, што пан Гарпіюс быў шанаванай асобай, яго цанілі за шляхетныя паводзіны, за тое, што ён умеў улезьці ў давер, нахвальваючы людзей. Ён сябраваў з найбольш знатнымі гараджанамі. Ён умеў іграць і банкрота, і ў картачны банк, паліў тытунь, разважаў пра палітыку, піў віно і гэтак далей. Адным словам, то быў чалавек, з якім людзі ахвотна мелі зносіны – чаму іх павінны былі цікавіць ягоныя непрыгожыя ўчынкі, калі ім самім яны ня шкодзілі? У тыя цёмныя часы людзі прытрымліваліся правіла: ня лезь не ў сваю справу, лепш адказвай сам за сябе. Таму чытача не павінна зьдзіўляць тое, што пана Гарпіюса лічылі асобай шчырай і шанаванай. Калі ж Ян Пфайфэр казаў кожнаму свайму кліенту: “Гэты пан Гарпіюс ёсьць сапраўдны разбойнік, на прамілы Бог, das können Sie mir nur glauben (1) – знаю жабу па пліганьні”, — гэта ніякім чынам не псавала рэпутацыі Гарпіюса. Бо Ян Пфайфэр быў несаліднай асобай – немец ды ў дадатак цырульнік, і казаць такое пра пачцівага гараджаніна было з ягонага боку дзёрзкасьцю і нахабствам.

Аднойчы ўвечары пан Гарпіюс сядзеў за сталом. Быў час, калі білі жывёлу, і ў каменнай прыбудове на стале ляжала агромністая сьвіная туша, пакрытая палатном. Напярэдадні пан Гарпіюс прымаў гасцей на вячэры, а цяпер, уладкаваўшыся ў крэсьле, ён еў разагрэтыя рэшткі пачосткі. Побач сядзела Гунільда – старая эканомка, якой ён давяраў усе свае таямніцы. Яна была чымсьці засмучаная, і па ёйным твары цяклі сьлёзы. Старая і хворая, Гунільда не радавалася ежы. Яна глядзела на свайго гаспадара, які прагна паглынаў кавалкі, і раптам сказала: “Я не разумею, гаспадар, як гэта вы можаце сядзець спакойна і есьці, калі на вашым сумленьні столькі грахоў!” “Што гэта цябе ў галаву стрэліла? Не балбачы што зра! – адказаў Гарпіюс. – Хіба я ўчора не хадзіў у касьцёл? Хіба ня каяўся ў грахах, не абяцаў направіцца?” – Дык вы ўсё адно не выконваеце абяцаньняў”, — сказала Гунільда. “А ты скуль ведаеш? – гаркнуў Гарпіюс. – З заўчора я яшчэ не зграшыў ані-ні. Праўда, я прадаў быў Пэтэру Гюнтэру некалькі аршынаў сіняга палатна, сказаўшы, што яно грунтоўна пафарбаванае, хаця фарба была някчэмная. Але ж гэта нельга лічыць вялікім грахом. Дурні прыходзяць у краму, а купец атрымлівае свае грошы”. – “Так, гэта невялікі грэх, — адказала Гунільда, — а вось ваш брат Ганс Ульрык і бедалага Ян Пфайфэр не даюць спакою майму сумленьню”. – “Калі маё сумленьне церпіць гэта, то тваё тым больш павінна цярпець”, — запярэчыў ёй Гарпіюс. “Аднак, скажыце мне шчыра, няўжо вы ня верыце ў пекла і сатану?” – “Ня веру, гэта ўсё дурныя забабоны. Наш новы пастар кажа, што пекла – гэта толькі хворае сумленьне, а калі мяне сумленьне не мучае…” “Ды што ж тады, у вас чыстае сумленьне?” – перапыніла яго Гунільда. “Не, гэтага я таксама сказаць не магу, маё сумленьне ня белае, ня чорнае, ні тое ні сёе. Ва ўсім трэба захоўваць раўнавагу”. “А што калі Бог пакліча вас сёньня ці заўтра?” – “Э, не, — прашаптаў Гарпіюс з самазадаволенай усьмешкай, — гэтага ён ня зробіць!” У гэтае імгненьне яго скрывіла брыдкая грымаса, ягоны твар зсінеў, ён застыў, як статуя, потым счарнеў, як камінная сажа, і не вымавіў больш ані слова.

“Як цудоўна было б забраць сьвіную тушу”, — сказала Ліза, цяпер ужо ня тоўсьценькая, а схуднелая і бледная. Яна сядзела са сваім цырульнікам за сасновым сталом, на якім ляжалі кавалак сыру, хлеб і стаяла пляшка сьветлага піва. Чацьвёра дзяцей спалі тут жа ў пакоі на саломе. “Не, Лізачка, — запярэчыў Ян Пфайфэр, — um Gottes Willen nicht!” (2) – “Але чаму, — раззлавалася Ліза, — хіба стары ашуканец не забраў у нас усю маёмасьць?” – “ja, freilich (3), — адказаў Ян. – Дык што, калі ён ашуканец, то і я павінен быць такім?” – “Тваёй балбатнёй не наясіся, — гукнула Ліза. – Ён скраў мае грошы, на якія я магла б купіць ежы і накарміць дзяцей. А цяпер яны сьпяць галодныя на саломе, а гэтая старая шэльма абжыраецца, седзячы ў крэсьле, пакуль яго шляк трапіць. Ён забіў вялікую сьвіньню, яе хапіла б нашым дзецям прынамсьці дзён на восем. Я ведаю, што туша ляжыць на стале ў каменнай прыбудове, дзьверы якой з боку вуліцы, і адчыніць іх можна лёгка. Хадзем, Пфайфэр, не забывайся, што ты бацька! Ніхто ні пра што не даведаецца. Ахоўнік сьпіць на лесьвіцы, што вядзе ў склеп”. – “Aber Gott, Frau!” (4) – залямантаваў Ян Пфайфэр… “Бог сьведка, што я вазьму толькі малую долю таго, што мне належыць, — гукнула Ліза. – Хадзі за мной, калі ты мужчына. Я іду туды са спакойным сумленьнем! Не пабаюся адказваць за гэта, нават на Страшным Судзе”. – “Ты – сама дабрыня, — сказаў Ян, — а я мягкі чалавек, і таму заўсёды саступаю. Гэтым разам няхай будзе па-твойму, калі ты мне абяцаеш, што возьмеш толькі адну сьвіньню, бо ён мае шмат сьвіньняў”. – “Там паглядзем, — адказала Ліза. – Хадзем!” Яны накіраваліся да дома Гарпіюса, які стаяў на ўскраіне. Ноч была ня надта цёмная, але ахоўнік спаў.

Цяпер нам трэба распавесьці чытачу, што ў гэты час адбывалася з Гарпіюсам.

Ён сапраўды памёр ад “шляку”, як яму прадказала Ліза. Гунільда доўга глядзела на гаспадара, а той вылупіў на яе свае нерухомыя вочы і нічога не адказваў. Тут яе ахапіў страх і яна закрычала: “Вой, д’ябал забраў ягоную душу!” З гэтымі словамі яна выскачыла з дому і вярнулася назад ужо з ахоўнікам Енсам. Яны доўга трэсьлі нябожчыка. Енс пхаў яму ў рот кавалак сьвініны, спрабаваў уліць гарэлкі, але нічога не дапамагала, і яны ўрэшце пераканаліся, што ён сапраўды памёр!

Тады яны зьнялі сьвіньню са стала, паклалі на стол нябожчыка і накрылі яго тым самым палатном. Потым Гунільда пабегла да эканома. Яна ведала, што пастар і панамар таксама ў яго, і хацела паведаміць ім пра сьмерць гаспадара. Енса яна пакінула ахоўваць мерцьвяка.

Енс быў дзядзька надзейны, але горла меў нягоднае. Тым вечарам ён таксама быў нападпітку. Ня дзіва, што пры сьвятле сальнай сьвечкі фантазія пачала маляваць яму розныя страшныя карціны. Ён ня ведаў ні Дантавага пекла з “Боскай камэдыі”, ні вялікую размалёўку Мікеланджэла “Страшны Суд” у Ватыкане, але ўяўляў сабе пекла з ягонымі жыхарамі, як умеў. Яму здавалася, што зь пекла зьявіўся д’ябал ў выглядзе суддзі ў даўжэзным парыку, кароткай мантыі, з пратаколам пад пахай і малатком у руцэ. За ім ішоў цэлы натоўп рагатых чарцей з рагавымі лямпамі і вілкамі ў руках. Д’ябал сеў за стол і пачаў прадаваць з малатка па частках цела нябожчыка. Енса надта зьдзівіла, што адзін чорт купіў быў жывот, агромністы і па вялікім кошце. Другі купіў надта танна малюпасенькае сэрца. Даражэй за ўсё ацанілі лёгкія – д’ябал сказаў, што іх можна выкарыстаць у пекле замест мяхоў. Штораз, калі прапаноўвалася адпаведная цана, аўкцыяніст стукаў малатком па стале з такой сілай, што тросься ўвесь дом. Як толькі нейкі чорт выплочваў патрэбную суму звонкімі кронамі, ён падыходзіў да пана Гарпіюса і чапляў на вілкі купленую частку нябожчыка. Калі аўкцыён урэшце скончыўся і ўсе часткі мерцьвяка былі прададзеныя, акрамя мозга, які д’ябал аддаў бясплатна самаму бязмозгламу чорту, ён з такой сілай ударыў малатком па стале, што сьвечка выпала з вочка і згасла. Раптам у апраметнай цемры пачуўся страшны шум, завыў вецер і ўспыхнула сіняе полымя. Аглушаны Енс упаў на падлогу, але ўсё ж пасьпеў убачыць, як дзьверы расчыніліся і ўвайшлі дзьве маўклівыя постаці. Яны схапілі дошку, на якой ляжаў нябожчык, і зьніклі.

З усяго, што здавалася Енсу, сапраўдным было адно тое, што кроў зашумела ў ягоных вушах, а сьвечка ўпала і згасла. У пакоі сьмерці стала ціха і цёмна, тут зьявіліся Ян Пфайфэр з Лізай, расчынілі дзьверы, і месячнае сьвятло патрапіла ў пакой. Яны схапілі мерцьвяка, думаючы, што гэта сьвіная сьвежаніна, і сышлі.

Калі Енс ачуняў, ён высек агонь і запаліў сьвечку. Убачыўшы, што пан Гарпіюс зьнік, ён уздыхнуў і сказаў: “І праўда! Д’ябал забраў яго”. Потым пайшоў па сьвіную тушу, якую яны ў сьпешцы паклалі на ложак нябожчыка. Енс паклаў сьвіньню на стол, зноў пакрыў яе палатном, паставіў сьвечку ў міску з вадой, каб не спаліць дом, і сказаў: “Ну, сьвіньню ахоўваць ня трэба”. І лёг на спачын.

Тым часам Гунільда прышла да эканома, у якога тым вечарам гасьцявалі пастар і яшчэ некалькі блізкіх сяброў. Эканом сядзеў з пастарам каля каміна, паліў файку і размаўляў пра апошнія газэтныя навіны, астатнія гулялі ў карты. Госьці пілі пунш, і ўсе, акрамя пастара, былі моцна падпіўшы. Трэба сказаць, што яго тут ня надта любілі. Вось панамара, таго паўсюль віталі як чалавека лагоднага і ня строгага. Калі прышла Гунільда і з плачам распавяла аб тым, што здарылася ў іхнім доме, усе страшна засмуціліся. П’яныя заўсёды гатовыя і на сьлёзы і на сьмех – усё залежыць ад струны, якую закранеш. “Гэта быў праведнік”, — сказаў адзін. “Такога пуза ніхто з нас не нагуляе”, — падхапіў другі. “Аб ўсіх ён дбаў, бедалага!” – гукнуў трэці. “Не шкадаваў чаркі”, — пагадзіўся эканом. “А колькі разоў мы перакідваліся ў карты!” – працягваў першы. “Мы кульнулі не адну чарку за нашае здароўе!” – гукнуў панамар. Толькі пастар змаўчаў. “Вы, мабыць, будзеце казаць пахавальнае казаньне?” – спытаў эканом. “Не, ня буду, — сказаў пастар, надзяваючы капялюш і беручы ў рукі кій. – Добрага пра нябожчыка сказаць не магу, а вінаваціць яго за кепскія справы цяпер позна. За свае грахі ён адкажа перад Госпадам, няхай Ён зьмілуецца з яго!” Пастар разьвітаўся і пайшоў дадому.

Калі ён сышоў, усе атачылі панамара, гукаючы: “Які ўсё ж жорсткі і бяздушны гэты ганарлівы пастар. Слухай, браток! Ты прапаведнік ня горш за пастара! Давайце цяпер жа пойдзем да нябожчыка, супакой, Госпадзе, ягоную душу, і ты скажаш яму надмагільную прамову stante pede (5). Згода? Ты ж яшчэ не пасьпеў як сьлед упіцца і здольны стаяць на нагах”. – “О!.. – адказаў міністрант. – У мяне казаньне атрымліваецца яшчэ лепш, калі я нападпітку; тады на мяне зыходзіць натхненьне”. – “А мы ня проста так просім цябе, мы зьбярэм для цябе грошай. Ты даўно хацеў купіць сабе новы капялюш і пару штаноў з чорнага сукна, вось і атрымаеш іх”. – “Дык я гатовы ісьці”, — узрадваўся панамар. І яны пайшлі ў дом нябожчыка.

Гунільда расчыніла дзьверы, і яны ўбачылі, што сьвечка стаіць у місцы з вадой. “Бедалага Енс пайшоў спаць, — сказала яна, — збаяўся ахоўваць нябожчыка, ды яшчэ такога страшнага на выгляд. Бачу толькі, што ў мужыка хапіла розуму зьняць гаспадара з лавы, дзе ляжала сьвіньня, і пакласьці яго на стол. Тут якраз месца гаспадару дома. Хочаце зірнуць на яго?” – “О, не, не! – закрычалі ўсе разам, таму што настала поўнач, і ім стала страшна.. – Давай, панамар! Кажы сваё казаньне ды пойдзем адсюль”.

Панамар падышоў да стала, на якім ляжаў мярцьвяк, накрыты прасьцінай, і сказаў:
“Шаноўныя сябры! Не аднойчы мы сядзелі за гэтым сталом і выпілі процьму пляшак разам з нябожчыкам, які цяпер ляжыць, выставіўшы нос. А ён жа быў найздаравейшы, самы хваткі і найтаўсьцейшы з нас. Дык мае рацыю немец, калі кажа: “Сёньня здаравяка – заўтра мярцьвяка”. Што тычыцца зьнешнасьці нябожчыка, то прыгажуном яго не назавеш. Але ёсьць прыгажуны значна больш паганыя. У яго былі малыя, сонныя парсючыныя вочкі. І, няхай д’яблы мяне бяруць, калі ён сапраўды ня быў падобны на сьвіньню. Бывай, браток! Калі б ты мог цяпер падняцца, то, мабыць, парадваўся б, убачыўшы, як твае старыя сябры-сабутыльнікі, што гулялі з табой у шчасьлівыя дзянёчкі, стаяць цяпер каля твайго ложа сьмерці, склаўшы рукі і плачучы. Яны так любілі цябе, што паабяцалі мне новы капялюш і штаны з чорнага сукна, калі я скажу памінальную прамову і пахвалю цябе за ўсё добрае. На гэтым я змаўкаю, мяркуючы, што ўсе бакі засталіся задаволеныя”.

Толькі ён вымавіў апошнія словы, як палатно сасьлізгнула са стала, і ўсе ўбачылі сьвіную тушу. Відовішча ўсіх зьдзівіла, зьбянтэжыла, выклікала сьмех і крывыя ўсьмешкі. Бедалага-панамар спачатку аслупянеў, а потым раззлаваўся і гукнуў: “Ва ўсім, што я сказаў, няма хлусьні. Я заслужыў капялюш і суконныя штаны!” – “Яны твае! – закрычалі ўсе разам. – Ты іх сумленна заслужыў, ён і сапраўды быў сьвіньнёй. І ты яго ўславіў як сьвіньню”. Потым яны з громкім сьмехам і жартамі пайшлі дадому, не сумуюючы аб тым, што здарылася, ды ўрэшце пакінулі засмучаную Гунільду ў пакоі нябожчыка.

А тым часам Ян Пфайфэр і мужная Ліза вярнуліся дадому са здабычай. Яны паклалі яе на кухне. Ліза ўзяла сякеру, падсунула калодку і сказала Яну: “Давай сюды сьвіньню, валі яе на калодку, пасячэм яе і засолім”. Яна сарвала са сьвіньні палатно. Дык калі міністрант з сябрамі зьдзівіліся, убачыўшы сьвіньню замест пана Гарпіюса, то як жа зьдзівіліся Ліза з Янам Пфайфэрам, калі яны ўбачылі Гарпіюса, што ляжаў пад палатном замест сьвіньні. Яны зьнямелі ад страху. Нябожчык у зялёным шляфроку, начным каўпаку і тапачках вылупіў на іх свае шкляныя вочы. Ачуняўшы, Ліза сказала: “Нельга, каб ён ляжаў тут, цягні яго куды-небудзь ды хутчэй! Але куды ж яго падзець?!” – “Давай паставім яго да дзьвярэй француза-цырульніка, — даў прапанову Ян Пфайфэр. – Яго не назавеш маім сябрам – увесь час ён зводзіць маіх кліентаў”.

Яны падхапілі нябожчыка і пайшлі пад дом цырульніка. Мярцьвяк настолькі застыў, што Ян спакойна прытуліў яго да дзьвярэй цырульні. Ліза адразу пабегла дадому. А цырульнік, цікаўная натура, схаваўся ў шынку насупраць, каб паглядзець, што будзе.

Цырульніка мэсье Нарцыса тым дома не было, ён забаўляўся ў мястэчку. То быў хударлявы, смуглы француз старасьвецкай зьнешнасьці. Ён доўгі час служыў жаўнерам і ваяваў у Германіі, а потым волею лёсу апынуўся ў гэтым мястэчку ды адкрыў тут цырульню. Колькі гадоў таму француз пабраўся шлюбам з надта прывабнай маладой паненкай і вельмі раўнаваў яе з нагоды і без нагоды.

Калі прышоў мэсье Нарцыс з палкай у руцэ, грацыёзна крочачы на дыбачках па бруку, ён убачыў каля сваіх дзьвярэй голага Гарпіюса і падумаў, што той ёсьць каханкам, які тайна наведваў ягоную жонку, калі яго дома не было. Падагрэтая шампанскім кроў француза закіпела. Не даючы няўдаламу каханку апамятацца, ён наляцеў на таго, як ястраб на галубку, і пачаў лупцаваць з усяе моцы, аж покуль той ня ўпаў яму пад ногі.

Калі пан Нарцыс убачыў, што чалавек мёртвы, і што, мяркуючы па ўсім, гэта ён забіў яго, то сплатнеў, як пярына. Ён доўга стаяў у разгубленасьці, чухаючы галаву грэбням, ды паўтараў: “Que faire?” (6). Але, як кожны француз, ен меў presence d’esprit (7). Падхапіў мерцьвяка ды адвалок яго на прысьбу вялікага і старога гатычнага касьцёла. Потым вярнуўся хуценька дадому і залез у ложак, дзе спакойна спала ягоная жонка.

А гэтай жа ноччу ў суседнім лесе спыніўся цыганскі табар, з якім хадзіў Ганс Ульрык, брат пана Гарпіюса. Ханс Ульрык стаўся цыганскім баронам. Ён доўга бадзяўся па сьвеце, быў у Германіі, Венгрыі, Італіі. Але ўсё больш ён хацеў вярнуцца на радзіму і ўбачыць, што тут адбылося. Жаданьне адпомсьціць жорсткаму брату прымусіла яго пасьля доўгага бадзяньня вярнуцца дадому. Ён быў сапраўдным бадзягай, але дзякуючы сваёй сьмеласьці, мужнасьці і хітрасьці заваяваў павагу і дамогся сьляпога падпарадкаваньня гэтага грубага натоўпу. А дзьве найпрыгажэйшыя дзяўчыны табара былі ягонымі жонкамі. Цыгане злавілі некалькі кошак, падсмажылі іх на вогнішчы і пачалі есьці іх ды піць самагонку. Калі яны захмялелі, Ульрык сказаў: “Сябры! Хадземце да дому майго брата ды пастукаемся моцна, каб ён пачуў і адчыніў нам. Возьмем з сабой крэсіва, кнот ды запалкі. Няхай яшчэ да золаку чырвоны пеўнік пракрычыць на крышы у гэтай шэльмы”. Усе закрычалі “ура”, адабраючы волю барона. Ён выбраў некалькі чалавек, і яны цішком пашыбавалі ў горад. Разьвітваючыся, ён паабяцаў астатнім пазабаўляць іх у хуткім часе яркім фэервэркам.

Калі яны наблізіліся да касьцёла, Ульрык зірнуў на высокі чырвоны мур. Потым ён узьняў галаву і паглядзеў на шпіль з залатым крыжом, што зіхацеў у месячным сьвятле. Ягонае сэрца апанаваў сум, але гэтае пяшчотнае пачуцьце адразу ж зьмянілася гневам і прагай помсты. Ульрык штурхнуў дзьверы і ўвайшоў у касьцёл. Ён зірнуў на купель, дзе яго хрысьцілі, пастаяў на тым месцы, дзе прымаў канфірмацыю. У ягоных вачах распаліўся гнеў і заблішчэлі сьлёзы. “ Я б мог стаць шчасьлівым і прыстойным чалавекам, жіць ціхамірна са сваёй сямьёй! – шаптаў ён. – Калі б ня гэты нягоднік! Помсты, помсты!”

З гэтымі словамі ён выбег з касьцёла і паклікаў сваіх людзей, каб падпаліць братаў дом. Але ўбачыў, што тыя сабраліся вакол нябожчыка, што ляжаў на прысьбе касьцёла. Ён падышоў бліжэй, разгублена ўтаропіўся ў мерцьвяка і, пазнаўшы брата, дзіка зарагатаў і гукнуў: “На прамілы Бог, гэта ж ён! Д’ябал забраў ягоную душу. Цяпер я ягоны спадчыньнік! Шляфрок, начны каўпак і тапкі належаць мне. Я іх урачыста ўручу Мірзе і Сале. А ягонае цела належыць шыбеніцы. Ён заслужыў яе яшчэ пры жыцьці, а пасьля сьмерці за ўсе дабрадзействы належыць узнагарода. Чаго гэтае трохногая жывёліна стаіць без вершніка і скаліцца на зямлю пры месячным сьвятле? Нясіце яго ды прывяжыце да пуза пякельнага каня вяроўкай, каб ён, калі зваліцца з яе, ня ўпаў, а павіс. Усё сваё жыцьцё ён выдатна поўзаў, а вось вершнікам быў нікчэмным”.

Пачуўшы ягоныя словы, цыгане сьцягнулі з пана Гарпіюса начны каўпак, шляфрок і тапкі, і Ульрык пабег з гэтым трафеям да сваіх жонак. Астатнія павесілі цела Гарпіюса на шыбеніцы, што стаяла на пагорку па-за горадам. Калі Ян Пфайфэр (які цішком сачыў за падзеямі) убачыў, што пан Гарпіюс заняў урэшце адпаведнае месца, ён пабег дадому, каб распавесьці пра ўсё сваёй Лізе.

І тут адбылася яшчэ адна дзіўная падзея. Адзін з лепшых сяброў пана Гарпіюса пан Танг праязджаў у пяці мілях ад гэтага мястэчка і вырашыў завітаць туды, каб пабачыцца з дарагім сябрам ды адсьвяткаваць з ім свой дзень народзінаў. Калі раніцай ён пад’язджаў на кані і ўбачыў злачынцу на шыбеніцы, то ня мог адмовіць сябе ў прыемным відовішчы. У тэатры ён не хадзіў, таму што камэдыю лічыў блазенствам, а пра трагедыю казаў, што яму й дома хапае суму, няшчасьцяў і згрызотаў сумленьня. Затое эфэктнае пакараньне сьмерцю ён ніколі не прапускаў і нават прыводзіў сваіх малодшых дзяцей паглядзець на гэтае відовішча. Маўляў, няхай загартоўваюцца і ведаюць, што такое ёсьць людзі. Конь, разумнейшы за свайго гаспадара, не захацеў набліжацца да нябожчыка, напалохаўся і кінуўся ў бок. Давялося пану Тангу прывязаць яго да дрэва і ісьці пешкі. Як жа ён жахнуўся, калі, падышоўшы бліжэй, убачыў шляхетнага Гарпіюса, свайго сябру і супольніка ва ўсіх жульніцкіх справах, як той вісіць на шыбеніцы. “Дык усё стала вядомым, — гукнуў ён. – Мне канец! Стары балбатун ня ўмеў маўчаць. Чалавекам ён быў надта подлым і, калі зразумеў, што будзе тут вісець, дык захацеў, мабыць, каб і я таксама павіс побач. Толькі з прычыны сваёй шчырасьці ды жадаючы дапамагчы бліжняму я спакусіўся тады, даў тую дурную клятву, а потым падпаліў старую хібару, якая была надзейна застрахаваная. Цяпер яны абвінавацяць мяне ў парушэньні клятвы і падпале. З імі не пажартуеш, я ведаю. Мяне чакаюць арышт, допыт, катаваньне і сьмяротны прысуд. Вось дык адсьвяткаваў я свой дзень народзінаў. Не, лепш зрабіць гэта адразу ж, каб не трапляць у суд. Ды й самому зрабіць усё неяк зручней”.

З гэтымі словамі ён зьняў свой пас ды павесіўся на вярбе каля канавы непадалёк ад свайго сябручка.

Ніхто ў навакольлі ня мог уцяміць, як гэта здарылася, што дзьве такіх шляхетных асобы, якія, здаецца, ніколі не парушалі закон, раптам павісьлі, а пан Гарпіюс да таго ж на сапраўднай шыбеніцы. Тое, што другі павесіўся на вярбе, было больш рамантычна і эфэктна. Можна было нават трактаваць гэтае жаданьне падзяліць лёс сябра як сэнтымэнтальнасьць і братнія пачуцьці. У сувязі з гэтым учынкам людзі прыгадвалі Дамона і Пінтыя, Давіда і Ёнафана, Ялмара і Арварода: “Вось сьведчаньне таму, што такія дабрадзействы, як сяброўства і ахвярнасьць яшчэ існуюць на сьвеце і ня згасьлі ў сэрцах цяперашніх герояў. Наадварот, яны сталіся мацней, чымсьці ў мінулым, бо яны падзяляюць з адданымі сябрамі ня толькі гонар, але й ганьбу”.

“Я даў бы сотню талераў, — сказаў багаты стары палкоўнік, што спыніўся ў заезьдзе і якога галіў цырульнік Ян Пфайфэр, — за тое, каб даведацца, што здарылася на самой справе”. “Лаўлю вас на слове! – гукнуў Ян. – Калі вашая Wohlgeborenheit не verraten мяне і дасьць hundert versprochene Thaler (8), то вы даведаецеся пра ўсе падрабязнасьці”. Палкоўнік даў слова, і Ян распавёў яму пра прыгоды тае няшчаснай начы. Палкоўнік вельмі зьдзівіўся, паспачуваў Яну Пфайфэру, даў таму сотню рыксдалераў, і радасны цырульнік пабег дадому да сваёй жонкі.

Пазьней, калі маёмасьць пана Гарпіюса была распрададзеная, Лізе вярнулі ейны пасаг, і ў хуткім часе яна зноў сталася вясёлай і тоўстай, як была. Ейныя дзеці больш ужо ня спалі на саломе. Штораніца людзі бачылі, яны, румяныя і вясёлыя, ішлі ў школу з кнігамі.

1. Верце мне (нямецк.)
2. На прамілы Бог, ня трэба (нямецк.)
3. Так, зразумела (нямецк.)
4. Божа мой, жонка! (нямецк.)
5. Стоячы на адной назе (лацінск.) – маецца на ўвазе выступ экспромтам.
6. Што рабіць? (франц.)
7. Мець мужнасьць (франц.)
8. Калі Вашмосьць не здрадзіць мяне і дасьць сто абяцаных талераў (нямецкія фрагмэнты пасярод дацкага сказу).

АМЛЕТ

У часы панавання магутнага караля Рорыка памёр ягоны васал Ервэндэль, які панаваў у Ютландыі. Ягоныя сыны Хардвэндэль і Фэнге аддалі Рорыку бацькаў пасад. Харвэндэль пайшоў на выправу разам з вікінгамі, прывёз Рорыку багатую здабычу і пасватаўся да ягонай дачкі Гюрыты. Ён пабраўся з ёй шлюбам, і яна нарадзіла яму Амлета. А Фэнге зайздросціў брату, тайна забіў яго і ажаніўся на ягонай ўдаве.

Калі Амлет вырас, ён адчуў страх да чалавека, што забіў ягонага бацьку. Каб не загінуць, ён пачаў ва ўсіх сваіх справах і словах прытварацца вар’ятам. Як што спытае – дык адну лухту, як што адкажа – яшчэ дурней. Як што зробіць – дурань малёваны. Такі вось блазан. Сідзіць каля вогмішча ды катае вуголле туды-сюды. А то змайструе драўляны крук, абпаліць яго на агні і сагне моцна, каб быў рыбалоўны кручок: маўляў такі будзе надзейней, калі ў ваду закінуць. Калі ў Амлета пыталіся, што ён робіць, той адказваў: “Тачу дзіду, каб адпомсціць за смерць бацькі”. Многія, падумаўшы над ягонымі словамі, зрабілі выснову, што не такі ён вар’ят, якім здаецца, а хавае свой розум, прытвараючыся прастаком ды дурнем. Яны вырашылі завабіць яго прыгожай дзеўкай, каб тая зачаравала яго каханнем, прымусіла да шчырасці і даведалася пра ўсе ягоныя думкі.

Амлет выбраўся быў з ёю ў лес. Разам з ім былі ягоны сябра і прыслуга. Сябра падаў Амлету знак, каб той быў асцярожным.

Амлет заўважыў знак. Падвялі да яго каня, а ён і сеў на яго да галавы плячыма, а да хваста тварам, ды надзеў на хвост аброць. Дзіва было: конь ідзе, а коннік кіруе ім, тузаючы за хвост. У лесе яны напаткалі ваўка. Амлет спытаў, што гэта за звер. Яму сказалі: “Маладое жарабя”. А ён адказаў ім: “Такіх жарабцоў ды на Фэнгаў двор!” Ён мерыўся гэтым суровым жартам сказаць, што хоча пакараць айчыма – маўляў, каб ваўкі ды іншыя драпежнікі адпомсцілі б за смерць ягонага бацькі.

Але сказаў ён гэта так хітрамудра, што і словы былі праўдзівыя, і прычапіцца да яго было немагчыма.

Потым выехалі яны на бераг, дзе ляжаў руль разбітага карабля. Яны кажуць: “Ды гэта, здаецца, вялікі нож”. А ён ім кажа: “Вялікая ж тая шынка, якую рэжуць такім нажом”. Яны паказалі яму на пясчаны бераг, кажучы: “Глядзі, якая цудоўная белая мука!” А ён ім у адказ: “Яе малолі вятракі ды белая пена марскіх хваляў”.

У лесе яго пакінулі самога з маладзіцай. Але сябра зноў падаў яму знак. Ён спаймаў авадня і пракалоў яму крыльцы саломінкай.

Амлет заўважыў гэта і зразумеў, што тыя маюць намер загубіць яго. І ўсё ж ён папрасіў маладзіцу пацалаваць яго. Дзеўка ведала Амлета з малога, і кахала яго. Таму яна ахвотна пацалавала яго.

Калі яго спыталі, ці цалаваў ён яе, Амлет адказаў: “Цалаваў! На саломенным даху, на конскай падкове і на грэбні пеўніка”.

І салома, і падкова, і грэбень пеўніка ён меў у сваёй кішэні. Калі ён цалаваў дзяўчыну, то паклаў усё сабе пад ногі. Ніхто не зразумеў словы Амлета, а дзяўчына не выдала яго.

Адзін з Фэнгавых сяброў параіў яму схаваць свайго чалавека ў пакоі каралевы, каб той падслухаў, пра што Амлет будзе размаўляць з маці. Сам гэты сябра запрапанаваў паслаць яго падслухоўваць. Калі Амлет прыйшоў да маці, ён западозрыў, што на яго цікуе вызведчык. Спачатку ён, як заўсёды, пабег па пакоі, замахаў рукамі, як крыламі, і закукарэкаў пеўням. Потым ускочыў на кучу саломы, дзе хаваўся вызведчык, адчуў пад саломай цвёрдае і працяў яе мячом. Ён выцягнуў труп з-пад саломы, рассёк на кавалкі і кінуў свінням. А потым сказаў маці: “Ты – брыдкая блудніца, абдымаеш забойцу свайго мужа, кахаеш таго, хто зрабіў сіратой твайго адзінага сына. Толькі бязмоўныя, неразумныя стварэнні не ведаюць, што робяць. А я, каб ты ведала, нездарма прытвараюся вар’ятам. Той, хто не злітасцівіўся з кроўнага брата, той не дасць літасці і ягонаму сыну. Смерць бацькі ўдзень і ўначы прыціскае камнем маё сэрца. Я ўсцяж думаю пра помсту, чакаю нагоды. Трэба мець хітрасць, каб завабіць у пастку каварнага злодзея. Не сумуй аб маім шаленстве. Лепш засмуціся над сваім сорамам і ганьбай!” Жорсткія словы сына прымусілі каралеву раскаяцца.

Калі Амлета спыталі, куды знік вызведчык, ён адказаў з усмешкай: “Яго зжэрлі свінні!” Што і было насамрэч.

Фэнге забіў бы Амлета, але баяўся Гюрыты і ейнага бацькі. І таму ён паслаў пасынка да караля Брытаніі. Збіраючыся ў падарожжа, Амлет папрасіў маці роўна праз год сказаць, што яна нібыта атрымала звестку пра ягоную смерць, ды завесіць вокны вялікага пакою жалобнай тканінай. Менавіта тады Амлет меркаваў абавязкова вярнуцца дадому. У Брытанію вырушылі разам з ім два ягоныя сябры. Яны везлі з сабой руны з просьбай да валадара Брытаніі забіць Амлета. Уначы пасярод падарожжа Амлет знайшоў гэты рунічны ліст і напісаў іншы. Цяпер у лісце была просьба Фэнге да брытанскага караля забіць сяброў Амлета, а самога яго ажаніць з каралеўскай дачкой.

Кароль прыняў госця прыязна, але Амлет не хацеў ані есці, ані піць таго, чым яго частавалі. Кароль загадаў слузе распытаць, чаму ён так робіць, і даведаўся, што Амлет сказаў быў сваім людзям: “Хлеб патахае крывёй, піва жалезам, а свініна мерцьвячынай”. І яшчэ кароль даведаўся, што Амлет сказаў: “Кароль мае вочы раба, а каралева тры звычкі дзеўкі-чэлядніцы”.

Пачуўшы гэта, кароль сказаў: “Гэты чалавек альбо надта разумны, альбо зусім дурны”. Ён адразу ж загадаў паклікаць да яго эканома. Той расказаў яму, што каласы, з якіх намалолі мукі, выраслі на полі боя. Кароль спытаў пра свініну. Свінні выпадкова зжэрлі труп злодзея, пакаранага смерцю. А ў калодзежы, адкуль бралі ваду дзеля бровара, знайшлі заіржавелы меч.

Калі кароль зразумеў, што Амлет кажа праўду, то загадаў паклікаць сваю маці. Застаўшыся з ёю сам-насам у пакоях, ён пачаў распытваць яе, чаму людзі кажуць, нібыта ў яго вочы раба. Яна адказала яму, што кахала толькі аднаго чалавека – ягонага бацьку. Тады кароль прыгразіў ёй катаваннямі, і яна прызналася, што ён – сын раба. Калі кароль спытаў Амлета, чаму ён знеслаўляе каралеву, той сказаў: “Яна мае тры звычкі, падобныя на халопскія: накрывае галаву плашчом; калі ідзе, то падбірае спадніцу і затыкае яе за пас; а паеўшы, калупаецца ў зубах”.

Кароль пахваліў Амлета за кемлівасць і ажаніў яго на сваёй дачцэ. Сябрукоў Амлета ён загадаў павесіць у адпаведнасці з просьбай Фэнге, выкладзенай у лісце. Амлет прытварыўся, нібыта злуецца, — маўляў, пакаралі невінаватых. Тады кароль заплаціў яму за пакараных золатам. Амлет расплавіў гэта золата і напоўніў ім два пустых у сярэдзіне посахі. Праз год ён пакінуў Брытанію і вярнуўся ў Данію, захапіўшы посахі з сабой.

Прыбыўшы ў Ютландыю, ён зняў з сябе раскошны строй і апрануў лахманы. Калі Амлет прыйшоў у палац свайго бацькі, то ўбачыў, што ўсе там радуюцца і святкуюць. Ён увайшоў у вялікую палату, дзе адбываліся хаўтуры па ім. Яго спыталі, дзе падзеліся ягоныя сябрукі. Амлет паказаў ім посахі ды сказаў: “Вось яны абодва тут”.

Амлет узяўся быць віначэрпам на бяседзе, каб добра ўпаіць гасцей. А каб доўгая кашуля не замінала яму хадзіць туды-сюды, апярэзаўся мячом. Гасцям скора абрыдла, што ён штораз выцягваў меч ды рабіў выгляд, нібыта точыць яго сваімі нагцямі. Яны забілі цвік наскрозь похвы і мяча. Амлет доўга частаваў гасцей, аж пакуль яны ачмурэлыя не пападалі пад лавы. Тады ён здзер тканіны і дываны са сцен палаты, накінуў іх на ляжачых гасцей і счапіў крукамі, што змайстраваў яшчэ ў юнацтве, каб ніхто не здолеў вырвацца і ўцячы. Потым ён падпаліў палац, якім хутка завалодаў агонь. Тады ён стрымгалоў кінуўся ў камору, куды слугі аднеслі былі спячага Фэнге. Амлет зняў са сцяны меч Фэнге і павесіў замест яго свой. Потым абудзіў айчыма і закрычаў: “Фэнге! Ад тваіх славутых ваяроў застаўся адно попел, а тут стаю я, Амлет, са сваім крукам, каб адпомсціць за смерць бацькі”.

Фэнге падскочыў, схапіў заклінены ў похве меч, але Амлет закалоў караля ягоным жа ўласным мячом.

Потым Амлет загадаў, каб на ягоным шчыце адлюстравалі ўсе ягоныя подзвігі. Шатландская каралева звабіла Амлета і ён пабраўся з ёю шлюбам. За гэта раззлаваўся на яго брытанскі кароль, чыя дачка была законнай жонкай Амлета. Пачалася вайна.

У першы дзень Амлету не шэнціла. Ён пацярпеў бы паразу, але выратаваўся хітрасцю. Загадаў сабраць на полі бою ўсіх пабітых датчан ды паставіць, прысланіўшы адных да каменняў, іншых да дрэваў. Брыты падумалі, што да яго з’явілася свежае войска на дапамогу, напалохаліся і адступілі.

Амлет прывёз у Данію багатую здабычу.

Але тут памёр кароль Рорык, а пасля яго каралём стаўся Віглет. Ён асудзіў Амлета за тое, што той завалодаў багаццем падманам, і пайшоў на Ютландыю вайной. Амлет загінуў у бітве, а Віглет ажаніўся на ягонай удаве Гэрмэтрудзе шатландскай, якая звабіла была Амлета.

Зямля, дзе пахавалі Амлета, дагэтуль называецца Амлетавай пусткай.

Adam Gottlob Oelenschläger. Skrifter i udvalg. København, 1958.

Пераклаў з дацкай Валеры Буйвал

Адам Готлоб Эленшлегер (1779-1850), драматург, паэт і празаік перыяду рамантызма — “залатога века” дацкай літаратуры. Пры жыцці папулярнага літаратара называлі “найвядомейшым датчанінам Еўропы”. Аўтар лірычнай паэзіі, літаратурных апрацовак скандынаўскіх хронік і саг, п’ес і апавяданняў. Адыграў надзвычай станоўчую ролю ў фармаванні літаратурнай дацкай мовы і ў цэлым у працэсе нацыянальна-культурнага Адраджэння свайго народа.

26/1/2005 › Цікавая літаратура