Біл Гейтс “Дарога ў будучыню” (разьдзел № 6)

Рэвалюцыя ў зьмесьце дакумантаў

Вось ужо больш 500 гадоў папяровыя дакуманты захоўваюць веды чалавецтва. Адзін з такіх дакумантаў Вы зараз трымаеце ў руках, калі толькі не чытаеце гэтую кнігу з кампакт-дыска або па сетцы (як будучае аператыўнае выданьне). І хоць з паперай мы наўрад ці калі-небудзь разьвітаемся, значнасьць яе як сродку пошуку, захоўваньня і распаўсюджваньня інфармацыі слабее ўжо ў нашы дні.

Слова “дакумант”, відаць, адразу ж выклікае ў Вас прадстаўленьне аб тэксьце, надрукаваным на лістах паперы, але гэтае вызначэньне занадта вузкае. Дакумантам можа быць любая сума інфармацыі. Артыкул у газэце - дакумант; тут усё ясна. А у больш шырокім тлумачэньні “дакумант” - гэта і тэлешоў, і песьня, і інтэрактыўная відэагульня. Паколькі ўсе дадзеныя можна адлюстраваць у лічбавым выглядзе, інфармацыйная магістраль дазволіць лёгка знаходзіць, захоўваць і перасылаць любыя дакуманты. Друкаваныя дакуманты перасылаць нашмат цяжэй, ды і мажлівасьці іх вельмі абмежаваныя, калі гаворка ідзе ня толькі аб тэксьце, але і аб схэмах, малюнках і іншай графіцы. У будучыя дакуманты, прадстаўленыя ў лічбавай форме, мы зможам уключаць, апроч асобных малюнкаў, яшчэ і гукапісы, мультыплікацыю, праграмныя інструкцыі, якія забясьпечваюць інтэрактыўнасьць, або камбінацыю гэтых і іншых элемэнтаў.

На магістралі з электроннымі дакумантамі, якія зьмяшчаюць разнастайныя ўзоры інфармацыі, будуць адбывацца такія рэчы, якія папросту немагчымыя ні з адным лапікам паперы. Яе магутная тэхналёгія базаў дадзеных паслужыць гарантыяй для ўсебаковай індэксацыі электронных дакумантаў і рэжыму інтэрактыўнага пошуку патрэбных зьвестак. Распаўсюджваньне такіх дакумантаў стане надзвычай простым і недарагім. Карацей гаворачы, новы тып дакумантаў - лічбавы - заменіць большасьць друкаваных хоць бы таму, што адчыніць перад намі новыя пэрспеэктывы.
Але гэта адбудзецца ня заўтра. І справа ня толькі ў тэхналёгіях. Кніга, часопіс або газэта, выдадзеныя на паперы, па-ранейшаму маюць масу перавагаў перад сваімі электроннымі варыянтамі. Па-першае, лічбавы дакумант не прачытаеш без інфармацыйнай прылады - таго ж пэрсанальнага кампутара. Па-другое, кніга, кампактная, лёгкая, аддрукаваная на добрай паперы выразным шрыфтам, у параўнаньні з кампутарам каштуе драбязу. Прынамсі, у бліжэйшае дзесяцігодзьдзе чытаць “важкі” дакумант на экране кампутара наўрад ці будзе зручней, чым на паперы. Я упэўнены, што першымі атрымаюць шырокае распаўсюджваньне тыя лічбавыя дакуманты, якія будуць ня проста дубліраваць папяровыя, а адчыняць цалкам новыя мажлівасьці. Тэлевізар - калі яго супаставіць з той жа кнігай - рэч буйная (нават грувасткая), дарагая, а дакладнасьць у яго яшчэ горшая, чым у манітораў, але ж гэта не ўплывае на яго папулярнасьць. Тэлебачаньне прынесла ў нашы хаты відэазабавы і атрымалася настолькі прывабным, што заняло сваё месца ў нашым жыцьці нараўне з кнігамі і часопісамі.

Паступова разьвіцьцё кампутараў і тэхналёгіі вытворчасьці манітораў прывядзе да стварэньня амаль бязважкай, універсальнай электроннай кнігі (або “e-book”). Прадстаўце: у скрыначцы памерам і вагай прыкладна з цяперашнюю кнігу (у цвёрдай або гнуткай вокладцы) будзе нахадзіцца дысплей, здольны паказваць тэкст, малюнкі і відэаматэрыялы з высокай дакладнасьцю. Вы зможаце “перагортваць” старонкі… пальцам або аддаваць каманды голасам і так знаходзіць патрэбныя ўрыўкі. З такой прыладай Вам будзе даступны любы дакумант у сетцы.

Аднак сапраўдны сэнс электронных дакумантаў зусім не ў тым, што мы зможам чытаць іх на якіхсьці апаратах. Пераход ад папяровых кніг да электронных - усяго толькі канчатковы этап таго працэсу, які ўжо цяпер разьвіваецца вельмі бурна. Самае хвалюючае ў лічбавых дакумантах іншае - зьмяненьне самога паняцьця “дакумант”.

Нам прыйдзецца ўкласьці іншы сэнс ня толькі ў тэрмін “дакумант”, але і ў такія паняцьці, як “аўтар”, “выдавец”, “офіс”, “школьная кляса” і “падручнік”. Гэта пацягне за сабой радыкальныя наступствы.
Сёньня, калі дзве фірмы заключаюць кантракт, першы, чарнавы яго праект складаюць звычайна на кампутары, потым друкуюць на паперы. Далей яго перадаюць - часьцей усяго па факсе - іншаму боку; там яго рэдагуюць: уносяць заўвагі ад рукі або набіраюць зьменены дакумант на іншым кампутары з наступнай раздрукоўкай. Затым ён адсылаецца па факсе зваротна; выпраўленьні прымаюцца або аспрэчваюцца; зьяўляецца новы папяровы дакумант, яго адпраўляюць па факсе, і працэс рэдагаваньня аднаўляецца. Пры такой працы над дакумантам часьцяком цяжка разабрацца, хто аўтар пэўных зьмяненьняў. Каардынаваць усе выпраўленьні і перадачу папераў становіцца вельмі праблематычна. Электронныя дакуманты спрашчаюць гэты працэс, дазваляючы абмен праектам кантракту са ўсімі праўкамі, заўвагамі і пазнакамі: хто і калі іх занёс.

У бліжэйшыя некалькі гадоў электронны дакумант, зацьверджаны лічбавымі подпісамі, выйдзе на першы плян, а папяровы адыдзе на другі. Ужо зараз шматлікія арганізацыі, адмовіўшыся ад паперы і факс-апаратаў, перайшлі на абмен рэдагуемымі дакумантамі з кампутара на кампутар па электроннай пошце. Зазначу, дарэчы, што без электроннай пошты напісаць гэтую кнігу было б куды цяжэй. Чытачы, чыё меркаваньне для мяне неабыякавае, праглядалі чарнавы варыянт кнігі ў электронным варыянце, уносілі свае заўвагі і вярталі мне па электроннай пошце; пры гэтым я заўсёды бачыў ня толькі прапануемую праўку, але і хто і калі працаваў з тэкстам.

Да канца бягучага дзесяцігодзьдзя вялікую частку дакумантаў, нават афіцыйных, будзе ўжо немагчыма адэкватна адпрацаваць на паперы. У іх зьявіцца некаторае падабенства з цяперашнімі фільмамі або песьнямі. Пры жаданьні, вядома, Вы зможаце выдрукаваць двухмернае прадстаўленьне іх зьмесьціва, але тут Вы ўпадобіцеся чалавеку, які чытае ноты, замест таго каб слухаць музыку.
Некаторыя дакуманты ў лічбавай форме валодаюць такімі якасьцямі, якія ў папяровых версіях цалкам нерэальныя. Кампанія Boeing, напрыклад, стварала свой новы авіялайнер “Боінг 777″, захоўваючы ўсю тэхнічную інфармацыю ў адным электронным дакуманце гіганцкіх памераў. Пры распрацоўцы папярэдніх авіялайнераў для каардынацыі канструктарскіх і вытворчых групаў, а таксама зьнешніх падрадчыкаў у кампаніі Boeing паступалі традыцыйна: вычэрчвалі на лазурках чарцяжы і ўзводзілі дарагія макеты самалётаў у натуральную велічыню. Падобныя макеты служылі для падгонкі і кантролю дэталяў, спраектаваных рознымі падразьдзяленьнямі. Прыступаючы да стварэньня “Боінга 777″, кампанія рашыла пакончыць з лазуркамі, адмовіцца ад макетаў і з самога пачатку для трохмернага мадэляваньня ўсіх дэталяў выкарыстаць электронны дакумант, з дапамогай якога і правяраць іх падгонку адзін да аднаго непасрэдна на кампутары. Інжынеры за кампутарнымі тэрміналамі маглі праглядаць чарцяжы і вывучаць дэталі ў розных выглядах. Яны атрымалі мажлівасьць назіраць за прасоўваньнем працаў у якой заўгодна вобласьці, адшукваць вынікі ўсіх выпрабаваньняў, зьмяняць любыя часткі праекта і рабіць шмат што іншае, што на паперы проста выключана. Кожны - у рамках сваёй кампэтэнцыі - мог знайсьці патрэбныя дадзеныя. Усе зьмяненьні неадкладна адлюстроўваліся на тэрміналах іншых супрацоўнікаў, і яны бачылі: кім, калі і чаму занесеныя гэтыя зьмяненьні. Такім чынам, кампанія Boeing зэканоміла на лічбавых дакумантах сотні тысяч лістоў паперы і шмат чалавека-гадоў праектна-канструктарскіх працаў.

Апроч усяго іншага, праца з лічбавымі дакумантамі ідзе хутчэй, чым з папяровымі. Вы можаце мамэнтальна перадаваць інфармацыю і амаль з той жа хуткасьцю адшукваць яе. Тыя, хто карыстаецца лічбавымі дакумантамі, ужо даўно ўсьвядомілі, наколькі прасьцей у іх пошук і арыентацыя, структуру ж іх зьмесьціва так лёгка пераладзіць!

Кніга рэгістрацыі замоваў у рэстаране вядзецца з улікам даты і часу. Замова на 21:00 запісваецца ніжэй, чым замова на 20:00. Замовы на вечар следуюць за тымі, што зробленыя на поўдзень. Дзякуючы гэтаму мэтрдатэль можа хутка пазнаць, ці зроблены кім-та замова на пэўны дзень і час. Але калі па таму або іншаму чыньніку хтосьці пажадае вылучыць з кнігі інфармацыю па іншых крытэрыях, простай храналёгіі ўжо нядосыць.

Толькі ўявіце, у якім становішчы апынецца мэтрдатэль, калі я патэлефаную яму і скажу:
- Маё прозьвішча Гейтс. Жонка забраніравала столік на якісьці час у наступным месяцы. Будзьце так ласкавыя, праверце, на якое менавіта.

- Прабачыце, сэр, а Вам вядомы пэўны дзень? - хутчэй усяго спытае той.

- Не, гэта я і жадаю высьвятліць.

- Ці не магла яна зрабіць замову на выходныя? - пацікавіцца мэтрдатэль.

Ён ужо зразумеў, што яму прыйдзецца пралістаць усю кнігу, і спрабуе хоць неяк спрасьціць сабе задачу, звужаючы круг верагодных датаў.

Рэстаран яшчэ можа выкарыстоўваць дзедаўскую кнігу рэгістрацыі, таму што агульны лік замоваў невялікі. А вось сістэма браніраваньня авіябілетаў - ужо ня кніга, а база дадзеных з вялізнымі масівамі рэгістрацыйных зьвестак, інфармацыі аб рэйсах, коштах, наяўнасьці вольных месцаў, разьмяшчэньні фатэляў у салонах авіялайнераў, і ўсё гэта па сотнях штодня выконваемых рэйсаў ва ўсім сьвеце. Сістэма браніраваньня SABRE кампаніі American Airlines захоўвае на цьвёрдых дысках кампутараў інфармацыю аб’ёмам у 4,4 трыльёна байт, або больш за 4 трыльёны літараў. Калі гэтыя дадзеныя скапіраваць на паперу, спатрэбіцца ня менш за 2 мільярдаў старонак.

Маючы справу з папяровымі дакументамі і іх падборкамі, мы адшуквалі інфармацыю лінейна; альтэрнатыўныя спосабы яе пошуку забясьпечвалі паказальнікі, зьмест і рознага роду крыжаваныя спасылкі. Прафесійна складзеныя паказальнікі надавалі кнізе вялікую каштоўнасьць, бо ўзбагачалі яе рознымі спосабамі пошуку інфармацыі. У незьлічоных офісах папкі падбіралі па кліентах, пастаўшчыкам або па якімсьці яшчэ прыкметам і расстаўлялі ў алфавітным парадку, а каб паскорыць пошук патрэбных зьвестак, копіі ўсіх дакумантаў складалі ў храналягічным парадку. Да кампутарызацыі бібліятэчных каталёгаў новыя кнігі рэгістравалі на некалькіх картках, разносячы іх па некалькіх каталёгах, каб чытач мог знайсьці кнігу па назве, прозвішчы аўтара, суаўтара або па тэматыцы. Падобная шматмернасьць палягчала пошук патрабуемай кнігі.

У дзяцінстве мне вельмі падабалася World Book Encyclopedia выпуску 1960 году, якая стаяла ў пакоі бацькоў. Яе цяжкія вокладкі ўтрымоўвалі толькі тэкст і малюнкі. Па ім я пазнаў, як выглядаў фанограф Эдысана, але пачуць яго скрыгатучы гук ня мог. Фотаздымкі энцыклапедыі захавалі вусеня і матылька, у якога ён ператвараецца, але не было відэафрагмэнтаў, якія б ажывілі гэтую метамарфозу. А як было б выдатна, калі б сама энцыклапедыя ўстроіла мне кантрольнае апытаньне па таму, што я пазнаваў, або калі б састарэлыя зьвесткі можна было пастаянна абнаўляць. Натуральна, што гэтыя думкі дашлі мне ў галаву не тады. Першы том я пачаў чытаць гадоў у восем, цьвёрда памкнуўшыся прачытаць усе тамы запар, ад скарынкі да скарынкі. Пэўна, я б засвоіў значна больш, калі б артыкулы на вызначаныя тэмы (скажам, па медыцыне або гісторыі шаснаццатага стагодзьдзя) следавалі адзін за другім. А замест гэтага я спачатку чытаў артыкул “Garter Snakes” (подвязковыя зьмеі), потым “Gary, Indiana” (горад Гэры у штаце Індзіяна), потым “Gas” (газ, бензін). Але ўсё роўна я атрымоўваў вялікае задавальненьне ад энцыклапедыі і чытаў яе яшчэ гадоў пяць, пакуль не дабраўся да літары Р. Тут я знайшоў для сябе Encyclopedia Britannica (Брытанская энцыклапедыя) - значна больш падрабязную і разлічаную на спрактыкаванага чытача, - але зразумеў, што мне ня хопіць цярпеньня здужаць усе тамы. Ды і да таго ж захапленьне кампутарамі ўжо паглынала вялікую частку майго вольнага часу.

Якія выдаюцца сёньня энцыклапедыі - гэта звычайна дзве тузіны тамоў з мільёнамі слоў і тысячамі ілюстрацыяў; яны каштуюць сотні, а то і тысячы даляраў. Немалыя выдаткі, асабліва калі ўлічыць, як хутка састарваецца інфармацыя. Microsoft Encarta, якая прадаецца лепш іншых мультымэдыйных і друкаваных энцыклапедыяў, выходзіць на трыццаціграмовым CD-ROM-дыску (Compact Disk - Read Only Memory, кампакт-дыск - памяць толькі для чытаньня). У ёй 26000 артыкулаў з 9 мільёнамі слоў, 8 гадзінамі гукавога суправаджэньня, 7000 фатаграфіямі і ілюстрацыямі, 800 мапамі, 250 схэмамі і табліцамі, 100 відэакліпамі і мультыплікацыйнымі ролікамі. А каштуе яна менш 100 даляраў. Жадаеце пазнаць, як гучыць эгіпецкі “уд” (музычная струнна-шчыпковая прылада), паслухаць прамову, якую вымавіў у 1936 годзе кароль Вялікабрытаніі Эдуард VIII пры адрачэньні ад пасады, або ўбачыць мультфільм, які тлумачыць уладкаваньне якой-небудзь машыны? Усё гэта ёсьць у Microsoft Encarta, і ніколі ня будзе ні ў адной з друкаваных энцыклапедыяў.
У звычайнай энцыклапедыі ў канцы артыкула часта прыводзяцца спасылкі на іншыя артыкулы, блізкія па тэме. Аднак спачатку іх трэба сабраць, яны ж могуць быць раськіданыя па розных тамах. У энцыклапедыі на кампакт-дыску для гэтага досыць пстрыкнуць адпаведную спасылку. А на інфармацыйнай магістралі ў энцыклапедычныя артыкулы можна будзе ўключаць сувязі з матэрыяламі не толькі з дадзенай энцыклапедыі, але і з іншых крыніцаў. Няма мяжы дадатковым зьвесткам, якія Вы зможаце “адкапаць” па тэматыцы, якая цікавіць Вас. Па сутнасьці, энцыклапедыя на інфармацыйнай магістралі ператворыцца ў штосьці большае, чым просты даведнік - яна стане чымсьці накшталт бібліятэчнага каталёгу, калідора да ўсіх ведаў, набытых чалавецтвам за шматлікія стагодзьдзі.

Сёньня ў друкаванай інфармацыі арыентавацца вельмі цяжка. Амаль немагчыма знайсьці вычарпальныя зьвесткі па пэўнай тэматыцы (уключаючы кнігі, газэтныя артыкулы і відэаролікі). Занадта шмат часу адымае падборка адрывістых зьвестак, якія можна адшукаць у асобных крыніцах. Напрыклад, калі Вы захочаце нешта пазнаць пра апошніх лаўрэатаў Нобелеўскай прэміі, на збор іх біяграфіяў у Вас сыйдзе ўвесь дзень. А электронныя дакуманты будуць інтэрактыўнымі (г.з. дазволяць весьці “дыялёг”): Вы запытваеце нейкую інфармацыю, і дакумант прадстаўляе яе. Вам прыйдзе ў галаву іншая ідэя, і дакумант ізноў адпаведна адрэагуе. Як толькі Вы прызвычаіцеся да такой сістэмы, Вы адразу зразумееце, што мажлівасьць прагляду інфармацыі рознымі спосабамі робіць яе больш каштоўнай. Гнуткасьць выклікае цікавасьць да вывучэньня, а яно заўсёды ўзнагароджваецца адкрыцьцём.

Аналягічным чынам Вы зможаце атрымоўваць і свае штодзённыя навіны, самастойна вызначаючы працягласьць іх перадачы. Гэта стане магчымым дзякуючы індывідуальнаму падыходу да трансляцый ТБ. Данесеныя толькі Вам выпускі навінаў будуць скампанаваныя са здымкамі з рэпартажаў NBС, ВПС, CNN або Los Angeles Times, сюды ж можа ўвайсьці прагноз надвор’я ад мясцовай метэаралягічнай службы або ад прыватнага метэароляга, якому Вы давяраеце больш. Адныя рэпартажы (самыя займальныя) Вы зможаце запытваць у разгорнутым выглядзе, а іншыя - літаральна ў двух-трох словах, толькі аб самым галоўным. Калі пры праглядзе навінаў Вас зацікавяць нейкія падрабязнасьці, Вы запытаеце іх у іншай службы навінаў або з архіву.
Літаратурныя творы, мабыць, адзіныя з нешматлікіх відаў друкаваных дакумантаў, якія нічога не выйграюць ад перакладу ў электронную форму. Амаль ва ўсіх даведніках ёсьць прадметныя указальнікі, але ў мастацкай прозе іx няма, раманы ж чытаюць пасьлядоўна, ад пачатку і да канца. І справа тут ня ў нейкіх тэхналягічных асаблівасьцях - любое апавяданьне неад’емна зьвязанае з паслядоўным разьвіцьцём сюжэту. Зрэшты, зараз зьявіліся новыя формы літаратуры - інтэрактыўныя, якія выкарыстоўваюць усе перавагі электроннага сьвету, аднак і традыцыйныя яе формы па-ранейшаму будуць папулярныя.

Магістраль дазволіць распаўсюджваць любыя формы лічбавых дакумантаў - лёгка і танна. Мільёны прыватных асобаў і кампаній змогуць ствараць такія дакуманты і публікаваць іх у сетцы. Нейкія дакуманты будуць платныя, а нейкія - бясплатныя, адрасаваныя ўсім жадаючым. Успомнім таксама, як фантастычна патаньнелі сродкі захоўваньня лічбавай інфармацыі. Цьвёрдыя дыскі ў пэрсанальных кампутарах вельмі хутка будуць прадавацца ўсяго цэнтаў па 15 за мегабайт (мільён байт). Паколькі 1 мегабайт - гэта каля 700 старонак тэксту, атрымоўваецца, што захоўваньне адной старонкі абыйдзецца прыкладна ў 0,00021 даляра, г.з. адну двухсотую таго, што каштуе ксэракопія старонкі (па сярэднім тарыфе ў 5 цэнтаў за старонку). А паколькі дыскавую прастору можна выкарыстаць паўторна, для запісу іншых дадзеных, то кошт захоўваньня інфармацыі - гэта насамрэч кошт арэнды дыскавай прасторы. Калі сярэдні тэрмін службы цьвёрдага дыска прыняць роўным тром гадам, амартызацыйны кошт захоўваньня адной старонкі складзе 0,00007 даляра ў год. Але сродкі захоўваньня інфармацыі пастаянна таньнеюць. У прыватнасьці, кошты на цьвёрдыя дыскі ў апошнія некалькі гадоў штогод падалі на 50%.

Захоўваньне тэксту не выкліча цяжкасьцяў, таму што ў лічбавым выглядзе ён вельмі кампактны. А што тычыцца малюнкаў, успомніце старую прыказку: “Лепш адзін раз убачыць, чым сто раз пачуць”. Дык вось, калі яе перафразоўваць, то можна сказаць, што ў лічбавым сьвеце любы малюнак варты тысячы словаў. І гэта ж у літаральным сэнсе! Высокаякасныя фотавідарысы патрабуюць для захоўваньня значна больш месца, а відэа (у сутнасьці, гэта паслядоўнасьць малюнкаў, якія замяняюцца з частатой да 30 кадраў у секунду) - яшчэ больш. Тым ня менш кошт распаўсюджваньня нават гэтых формаў дадзеных досыць нізкі. Мастацкі фільм у сціснутым лічбавым фармаце займае каля 4 гігабайт (4000 мегабайт), г.з. яго захоўваньне на цьвёрдым дыску абыйдзецца прыблізна ў 1600 даляраў.

Шаснаццаць “сотенных” за захоўваньне аднога фільма, на першы погляд, задорага. Аднак прымем да ўвагі, што самая звычайная крама сістэмы відэапракату набывае папулярны фільм мінімум у васьмі копіях па 80 даляраў за кожную. Пры гэтым крама можа прапанаваць гэты фільм ня больш васьмі кліентам у дзень.

А як толькі дыск (зь фільмам) і кіруючы ім кампутар падключаюцца да магістралі, аказваецца, што для прагляду гэтага фільма ўсімі жадаючымі досыць адной копіі. Зразумела, найболей папулярныя дакуманты будуць капіраваць на некалькі сэрвераў, каб пазьбегнуць затрымак пры звароце да яго незвычайна вялікага ліку карыстальнікаў. Патрабуючы толькі разавага ўкладаньня капіталу, па грубых прыкідках роўнага той суме, якую сёньня асобная крама выкладвае за папулярны відэазапіс, сэрвер зможа абслугоўваць тысячы кліентаў адначасова. Пры гэтым кожны карыстальнік панясе дадатковыя выдаткі, якія складваюцца з кошту кароткачасовай “арэнды” дыскавай прасторы сэрвера і тарыфаў на сувязь. А гэтыя кошты пастаянна падаюць, так што сума дадатковых выдаткаў для асобнага карыстальніка хутка наблізіцца да нулю.

Гэта, вядома, не азначае, што інфармацыя стане бясплатнай, але выдаткі на яе распаўсюджваньне будуць вельмі нізкія. Пры выданьні кніг галоўныя выдаткі звязаныя зь яе выпускам і распаўсюджваньнем, а ня з выплатай ганарару аўтару. Дрэвы трэба сьсекчы, драўніну здрабніць да аднастайнай масы і зь яе вырабіць паперу. Кнігу трэба надрукаваць, збрашураваць і апрануць у вокладку. Большасьць выдаўцоў асноўны капітал укладаюць у першы тыраж, вызначаны максімальнай колькасьцю асобнікаў, якая, па іх меркаваньні, можа тут жа разыйсьціся. Выданьне ж кнігі толькі тады прыносіць прыбытак, калі яна выпускаецца адразу значным тыражом. Але тут выдаўцы ідуць на фінансавую рызыку: ня выключана, што ім не атрымаецца прадаць усе асобнікі, або што на іх рэалізацыю сыйдзе нейкі час. Спадарожна выдавец павінен трымаць кнігі на складзе, адгружаць іх аптавікам і кнігарням, гандлярам у розніцу. Гандляры таксама ўкладваюць у гэты бізнэс свой капітал і, натуральна, жадаюць атрымаць адпаведны прыбытак.

Да таго часу, калі пакупнік бярэ у краме гэтую кнігу і касавы апарат, падзынькваючы, выдае яму чэк, аўтарскі ганарар ужо складае нікчэмную частку у параўнаньні з той сумай, якая сыходзіць на дастаўку інфармацыі на перапрацаванай драўнянай масе. Я аддаю перавагу назве гэтага эфекту - “шараваньнем” дыстрыбуцыі, таму што ён, як і шараваньне, прыводзіць да страты рэсурсаў, адымаючы грошы ў аўтара ў карысьць іншых.

Інфармацыйная магістраль шмат у чым будзе вольная ад гэтага шараваньня, аб чым я распавяду падрабязьней у восьмым разьдзеле. Адсутнасьць шараваньня ў распаўсюджваньні інфармацыі - рэч неверагодна важная. Яна павялічыць шэрагі аўтараў, паколькі толькі малая частка пакупніцкага даляра пайдзе на аплату дыстрыбуцыі.

Друкарскі прэс Гутенберга выклікаў першы рэальны зрух у гэтай праблеме - ён дазволіў хутка і параўнальна танна распаўсюджваць інфармацыю на любую тэму. Зьнізіўшы “каэфіцыент шараваньня”, друкаваны прэс парадзіў сучасныя мас-мэдыя. Колькасны рост кнігаў спрыяў разьвіцьцю ў грамадзтве цікавасьці да чытаньня і ліставаньня; як толькі чалавек станавіўся пісьменным, ён выяўляў, што пісьмовае слова дае цэлы шэраг перавагаў. Купцы сталі весьці ўлік сваіх тавараў і складаць дамовы, закаханыя - абменьвацца амурнымі занатоўкамі, ну а іншыя - проста запісваць нешта на памяць, весьці дзёньнікі. Але самі па сабе гэтыя “прыкладаньні” не былі настолькі прывабнымі, каб пазбавіць людзей ад ляноты і прымусіць іх навучацца грамаце. Пакуль не зьявілася дастатковая праслойка адукаваных людзей, пісьмовае слова як спосаб захоўваньня інфармацыі не прыносіла асаблівай карысьці. І паколькі менавіта кнігі спрыялі ўзьнікненьню “крытычнай масы” адукаваных людзей, цалкам справядліва сказаць, што друкарскі прэс навучыў нас чытаць.
Друкарскі прэс спрасьціў выраб мноства копіяў таго або іншага дакуманту. Ну а як наконт тых працаў, якія былі прызначаныя толькі вузкаму колу абраных? Новая тэхналёгія патрабавалася і ў малатыражным выдавецтве. Капірка - рэч, вядома, выдатная, калі Вас задавальняюць 2 - 3 копіі. Мімеографы (састарэлая назва ратапрынтаў) і іншыя грувасткія машыны дазвалялі множыць дакуманты ўжо ў дзесятках асобнікаў, але выкарыстаньне гэтых агрэгатаў Вы павінны былі прадугледзець яшчэ пры працы над арыгіналам.

У 1930-х гадах Честер Карлсан (Chester Carlson), раздражнёны празьмернай складанасьцю падрыхтоўкі патэнтавых заявак (даводзілася ўручную капіраваць тэкст і чарцяжы), стаў шукаць больш дасканалы спосаб малатыражнага памнажэньня дакумантаў. І вось у 1940 годзе ён запатэнтаваў вынайдзены ім працэс - ксэраграфію. У 1959 годзе кампанія (пасьля вядомая як Xerox), якую ён здолеў зацікавіць сваім вынаходствам, выпусціла яго першы капіравальны апарат. Мадэль 914, якая дазволіла лёгка і нядорага памножваць дакуманты з ўмераным лікам копіяў, прывяла да сапраўднага выбуху ў аб’ёмах і відах інфармацыі, прызначанай малалікім групам спажыўцоў. Маркетынгавыя дасьледаваньні прадказвалі, што Xerox здолее прадаць максімум 3000 сваіх капіравальных апаратаў першай мадэлі. А насамрэч яны разыйшліся ў колькасьці 200000 штук. Праз год пасьля выпуску капіравальнага апарата зь яго дапамогай кожны месяц рабілі ўжо па 50 мільёнаў копіяў розных дакумантаў. Да 1986 году гэты лік перавысіў 200 мільярдаў і расьце дагэтуль. Вялікая частка копіяў ніколі б не зьявілася на сьвет, ня будзь гэтай тэхналёгіі - такой простай і таннай.

Фотакопіравальны апарат і яго далёкі сваяк, настольная лазерная друкарка, разам з праграмным забесьпячэньнем пэрсанальных кампутараў для настольнага выдавецтва садзейнічалі зьяўленьню шматлікіх інфармацыйных бюлетэняў, мэмарандумаў, праграмак, рэклямных улётак і іншых дакумантаў, арыентаваных на параўнальна вузкую аўдыторыю.

Карлсан таксама зрабіў унёсак ў памяншэньне “каэфіцыента шараваньня” распаўсюджваньня інфармацыі. І шалёны посьпех яго капіравальнага апарата - наяўны прыклад тому, якія дзіўныя рэчы здараюцца, варта толькі зьнізіць гэты каэфіцыент.

Вядома, вырабіць копіі значна лягчэй, чым напісаць арыгінал так, каб яго захацелася чытаць. У наш час можна выдаваць неабмежаваную колькасьць кніг. У звычайнай кнігарні Вы знойдзеце каля 10000 найменьняў, а ў некаторых - да 100000. І толькі малая дзель гэтых фаліянтаў, меней 10%, прынесла прыбытак іх выдаўцам, хоць некаторыя кнігі карысталіся такім посьпехам, які нікому і ня сьніўся.
Нядаўні прыклад, якім я не перастаю захапляцца, - кніга A Brief History of Time (Кароткая гісторыя часу) Стефена У. Хокінга (Stephen W. Hawking), бліскучага навукоўца, з-за атрафічнага латерального склерозу (хваробы Лью Герыга) прыкаванага да інваліднага фатэля і які размаўляе толькі з вялікай натугай. Ці мела б гэтая манаграфія аб паходжаньні Сусьвету хоць якія-небудзь шанцы на публікацыю, калі б выдаўцоў было малая жменька і кожны зь іх мог выпускаць толькі некалькі кнігаў у год? А што калі б ў выдаўца ў “партфелі” заставалася ўсяго адна вакансія і яму бы прыйшлося выбіраць паміж кнігай Хокінга і “Сэксам” Мадоны? Адважна стаўце на Мадону, паколькі менавіта яе кнігу, без усякіх сумненьняў, параскупяць мільённым тыражом. Такім тыражом яе і параскупілі. Але кніга Хокінга разыйшлася тыражом у 5,5 мільёнаў асобнікаў і па-ранейшаму прадаецца.

Неспадзяваныя бэстсэлеры няма-няма ды і зьяўляюцца, зьдзіўляючы ўсіх вакол (апроч аўтара). Вельмі цікаўная кніга The Bridges of Madison Country (Масты ў акрузе Медысан) - першы раман, які выйшаў з-пад пяра выкладчыка мастацтва зносінаў, які працуе ў адной з школаў бізнэсу. Выдавец не плянаваў, каб гэтая кніга стала бэстсэлерам, хоць насамрэч ніхто і ня можа вызначыць, што прыцягне ўвагу публікі. Зрэшты, падобныя заняткі, як і цэнтралізаванае плянаваньне, пры якім спрабуюць абхітрыць рынак, - справа загадзя пройгрышная. Амаль заўсёды ў сьпісе бэстсэлераў, публікуемых у The New York Times, ёсьць пара кніг цалкам невядомых аўтараў. І усё гэта таму, што ў параўнаньні зь іншымі сродкамі інфармацыі выданьне кнігаў абыходзіцца параўнальна нядорага - можна рызыкнуць і паставіць на “цёмнага коніка”.

На тэлебачаньні або ў кінаіндустрыі стаўкі нашмат вышэй - там рызыкаваць значна небясьпечней. На сьвітанку тэлебачаньня ў кожным геаграфічным раёне было ўсяго па некалькі студыяў і большасьць перадачаў адрасавалі максімальна шырокай аўдыторыі.

Кабельнае тэлебачаньне істотна ўзбагаціла выбар праграм, хоць укаранялі яго зусім ня з гэтай мэтай. Яго распачалі ствараць у канцы саракавых гадоў, імкнучыся палепшыць якасьць прыёму тэлесігналаў у выдаленых раёнах. Калектыўныя антэны, прымаючыя сігналы і трансліруючыя іх у мясцовую кабельную сістэму, усталёўваліся там, дзе прыём на індывідуальныя антэны блакавалі ўзвышшы. Нікому тады і ў галаву не прыходзіла, што за кабельнае тэлебачаньне стануць плаціць і тыя, у каго прыём тэлесігналаў ідэальны, - проста каб глядзець бясконцы струмень музычных відэакліпаў або 24 гадзіны ў суткі сачыць за лавіной навінаў або прагнозаў надвор’я.
Калі лік студыяў, якія перадаюць, вырас з 3 - 5 да 24 або нават да 36, дынаміка праграм пачала мяняцца. Калі, напрыклад, Вы адказвалі за праграму трыццатага канала, то не маглі сабраць аўдыторыю, усяго толькі капіруючы сетку вяшчаньня каналаў з 1 па 29. Каналы кабельнага тэлебачаньня былі змушаныя выбіраць адпаведную спэцыялізацыю. Падобна часопісам або інфармацыйным бюлетэням, новыя каналы канцэнтраваліся на інтарэсах і захапленьнях параўнальна невялікіх пластоў энтузіястаў. Такі падыход - поўная супрацьлегласьць працы звычайнага тэлебачаньня, якое імкнецца перадаваць тое, што можа быць цікава амаль усім. Аднак у любым выпадку высокі кошт і недастатковы лік каналаў па-ранейшаму абмяжоўваюць колькасьць тэлепраграм, якія выпускаюцца.

Хоць кошт выданьня кніг значна ніжэй кошту падрыхтоўкі і трансляцыі тэлеперадачаў, яна ўсё роўна перавышае выдаткі на публікацыю ў электронным выглядзе. Каб падрыхтаваць кнігу да друку, выдаўцу даводзіцца ісьці на прадаплату ўсіх выдаткаў, зьвязаных з вытворчасьцю, распаўсюджваньнем і маркетынгам. А інфармацыйная магістраль створыць асяродзьдзе з больш нізкім уваходным бар’ерам, чым мы бачылі дагэтуль. Менавіта таму Internet уяўляе сабой грандыёзную сістэму “самвыду”. Яго электронныя дошкі паведамленьняў дэманструюць, якія нас чакаюць перамены, калі ўсе атрымаюць доступ да сістэмы дыстрыбуцыі з нізкім “каэфіцыентам шараваньня” і кожны зможа распаўсюджваць сваю творчасьць - пасланьні, малюнкі, праграмы і г.д.
Трэба сказаць, што электронныя дошкі паведамленьняў ўнесьлі каласальнае ўкладаньне ў разьвіцьцё папулярнасьці Internet. Для публікацыі на іх толькі і патрабуецца, што выказаць свае думкі і адправіць іх па патрэбным адрасе. Вядома, гэта прыводзіць да засьмечваньня Internet усялякім глупствам, але часам трапляюцца сапраўдныя пярліны. Звычайна паведамленьне зьмяшчаецца на адной або двух старонках. Адзінае паведамленьне, адпраўленае на папулярную электронную дошку або ў сьпіс рассылак, можа патрапіць да мільёнаў людзей і стаць прыповесьцю ва языцех. Але можа застацца незаўважаным і “пракачацца” там без карысьці хоць цэлую вечнасьць. На гэтую рызыку ідуць таму, што шараваньне дыстрыбуцыі вельмі нізкае. Паласа прапусканьня сеткі настолькі вялікая, а іншыя фактары, якія ўплываюць на сумарныя выдаткі, настолькі малазначныя, што ніхто не задумваецца аб выдатках на адпраўку паведамленьняў. У горшым выпадку Вас толькі зьлёгку зьбянтэжыць той факт, што паведамленьне нікога не зацікавіла. Зь іншага боку, калі Ваша паведамленьне апынецца цікаўным, зь ім пазнаёміцца цэлае войска народу, таму што шмат хто перасылае па электроннай пошце такія паведамленьні сябрам, дапаўняючы іх сваімі каментарамі.
Злучэньне з электроннымі дошкамі паведамленьняў праходзіць дзіўна хутка і каштуе вельмі танна. Паштовая або тэлефонная сувязь апраўдвае сябе пры гутарках “адзін на адзін”, але пры звароце да гурта людзей яе кошт вырастае вельмі значна. Надрукаваць і адправіць ліст па пошце каштуе прыкладна даляр і ў сярэднім у столькі ж абыходзіцца міжгародны званок. Каб зрабіць такі званок, Вы, натуральна, павінны ведаць нумар тэлефона свайго абанента і час, калі яго можна засьпець на месцы. Такім чынам, каб сабраць нават невялікую групу, Вам прыйдзецца прыкласьці нямала высілкаў і выдаткаваць безьліч часу. А што тычыцца электроннай дошкі паведамленьняў, Вам трэба толькі аднойчы скласьці сваё пасланьне, і яно будзе даступнае любому.

Электронныя дошкі ў Internet ахопліваюць шырокае кола тэмаў. Частка допісаў проста жартоўная. Калі адно з такіх паведамленьняў падаецца камусьці пацешным, ён перадае яго далей па электроннай пошце. У канцы 1994 года такое надарылася з фальшывым прэс-рэлізам аб куплі фірмай Microsoft Сусьветнай царквы (Catholic Church). Тысячы яго копіяў па нашай сістэме электроннай пошты распаўсюджваліся і ў Microsoft. Я сам атрымаў больш дваццаці асобнікаў ад сваіх знаёмых і калегаў.
Але ёсьць і шмат іншых, значна больш сур’ёзных прыкладаў выкарыстаньня сеткі для мабілізацыі людзей, занепакоеных агульнай праблемай або звязаных агульнымі інтарэсамі. Падчас нядаўняга палітычнага канфлікту ў Расеі абодва бокі маглі апеляваць да сусьветнай грамадзкасьці, адпраўляючы свае паведамленьні на электронныя дошкі. Так што сеткі дазваляюць кантактаваць цалкам незнаёмым людзям, устрывожаным аднолькавымі праблемамі.

Інфармацыя, публікуемая ў электронным выглядзе, групуецца па тэматыцы. Кожная электронная дошка паведамленьняў або група навінаў (news-group) мае сваё імя, і любы жадаючы можа далучыцца да яе. Цікавую для Вас групу навінаў лёгка вылучыць са сьпісу або арыентуючыся на імёны, якія найбольш вядомыя. Калі Вам хочацца пагаварыць аб паранормальных зьявах, зьвяртайцеся да гурта навінаў alt.paranormal. Калі Вас цягне абмеркаваць іх з тымі, хто ня верыць у падобныя зьявы, далучайцеся да sci.skeptic. Або падключыцеся да copernicus.bbn.com і зазірніце ў National School Network Testbed, дзе Вы атрымаеце падборку плянаў заняткаў, якімі карыстаюцца і выхавальнікі дзіцячых садкоў, і настаўнікі выпускных клясаў. Практычна па любой тэме, якая толькі можа прыйсьці ў галаву, у сетцы ёсьць свая група.

Мы ўжо ўпэўніліся, што вынаходства Гутенберга заклала асновы масавага кнігавыдавецтва, але пісьменнасьць, якую яно ў канчатковым ліку парадзіла, прывяла да небывалага датуль размаху перапіскі паміж асобнымі людзьмі. Электронная сувязь разьвівалася з дакладнасьцю да наадварот. Усё распачалося з электроннай пошты, якая дазволіла зьвязвацца з невялікімі групамі асобаў. А зараз мільёны людзей карыстаюцца перавагамі сетак для шырокамаштабнай дыстрыбуцыі (зь нізкім “каэфіцыентам шараваньня”) сваіх матэрыялаў.

У Internet каласальны патэнцыял, але важна не падарваць да яго давер, занадта высока ўзьнёсшы плянку чаканьняў. Агульны лік карыстальнікаў Internet і камерцыйных аператыўных службаў тыпу Prodigy, CompuServe або America Online па-ранейшаму складае толькі малую дзель насельніцтва. Апытаньні паказваюць: амаль 50% усіх карыстальнікаў пэрсанальных кампутараў у ЗША маюць мадэм, але зь іх меней 10% зьяўляюцца падпісантамі аператыўных службаў, а з-за высокіх расцэнак шмат хто адмаўляецца ад падаўжэньня падпіскі, не вытрымаўшы і года.

Спатрэбяцца значныя ўкладаньні, каб аператыўныя службы змаглі прапаноўваць такія матэрыялы, якія б прыцягвалі карыстальнікаў пэрсанальных кампутараў і тым самым павялічылі лік падпісантаў аператыўных службаў з 10 да 50%, а то і да 90% (у будучыні, я ўпэўнены, так і будзе). Адзін з чыньнікаў, чаму зараз падобныя ўкладаньні ня робяцца, у тым, што простыя (для аўтараў і выдаўцоў) мэханізмы зьбіраньня платы з карыстальнікаў пакуль яшчэ толькі выпрацоўваюцца.
Камерцыйныя аператыўныя службы атрымоўваюць вызначаныя прыбыткі, але пастаўшчыкам інфармацыі адлічваюць усяго 10 - 30% таго, што ім плацяць кліенты. І хоць пастаўшчык, верагодна, ведае кліентуру і рынак лепш, коштаўтварэньне (як і колькі плаціць кліент) і маркетынг кантралюе аператыўная служба. Атрымоўваемых прыбыткаў папросту бракуе на тое, каб стымуляваць пастаўшчыкоў прадстаўляць па-сучаснаму цікавую аператыўную інфармацыю.

У наступныя гады разьвіцьцё аператыўных службаў дазволіць рашыць гэтыя праблемы. Аплата стане больш гнуткай, зьявіцца памесячная падпіска, пагадзінныя стаўкі, тарыфы на вызначаныя зьвесткі, прыбыткі ад рэклямы - усё гэта дасьць мажлівасьць больш плаціць пастаўшчыкам інфармацыі. І як толькі жаданае ператворыцца ў сапраўднае, мы станем сьведкамі нараджэньня новага выгляду “мас-мэдыя”. Такі пераход можа заняць некалькі гадоў і запатрабаваць новага пакаленьня сеткавай тэхналёгіі (ISDN або кабельных мадэмаў); так або інакш, але гэта будзе рэалізавана і адчыніць велізарныя мажлівасьці аўтарам, выдаўцам, рэжысёрам - усім творцам інтэлектуальнай уласнасьці.

Калі ствараецца новае інфармацыйнае асяродзьдзе, прапануемыя ў ім матэрыялы запазычаюцца ў іншых сродкаў інфармацыі. Але каб скарыстацца ўнікальнымі перавагамі электроннага асяродзьдзя, ужо пры падрыхтоўцы матэрыялаў трэба ўлічваць яе спэцыфіку. Пакуль жа ў “он-лайнавым” (аператыўным) рэжыме прапаноўваюць у асноўным тое ж, што лёгка знайсьці ў іншых крыніцах. Выдаўцы проста бяруць тэкст са старонак сваіх часопісаў або газэт (надрукаваны папяровы варыянт) і “запіхваюць” яго ў сетку, часьцяком прыбіраючы з матэрыялаў усе малюнкі, дыяграмы і іншую графіку. Чыста тэкставыя электронныя дошкі і электронная пошта - штукі, вядома, цікавыя, але яны не могуць сур’ёзна канкураваць з іншымі, больш выразнымі ўзорамі інфармацыі. Аператыўныя матэрыялы павінны быць насычаныя графікай, фотавідарысамі і сувязямі-спасылкамі на блізкую па тэматыцы інфармацыю. Па меры таго, як камунікацыйная сувязь стане хутчэй, а камерцыйныя пэрспектывы выразьней, у гэтых матэрыялах будуць усё часьцей сустракацца гукавыя ўстаўкі і відэафрагмэнты.

Распрацоўка CD-ROM-дыскаў - мультымэдыйных версіяў аудыёкампактдыскаў - прынесла сякія-такія ўрокі, якія пажадана ўлічыць пры падрыхтоўцы аператыўных матэрыялаў. Мультымэдыйныя прадукты на базе CD-ROM-дыскаў аб’ядноўваюць у адным дакуманце мноства розных выглядаў інфармацыі: тэкст, графіку, фотавідарысы, анімацыю, музыку і відэафрагмэнты. Сёньня асноўная каштоўнасьць гэтых прадуктаў - у “мульты”, а не ў “мэдыя”, і менавіта яны ў найбольшай ступені набліжаюцца да багацьця выразных сродкаў дакумантаў будучыні.

Музыка і аудыёфрагмэнты на CD-ROM-дысках гучаць чыста, без скажэньняў, але рэдка калі дасягаюць якасьці музычных кампакт-дыскаў. На CD-ROM-дыску можна захоўваць гук з такой жа якасьцю запісу, як і на кампакт-дыску, але на гэта сыходзіць занадта шмат месца, а графіка і іншыя дадзеныя могуць проста не зьмясьціцца.

Патрабуюць ўдасканаленьняў і прынцыпы відэазапісу на CD-ROM-дысках. Хіба можна параўнаць якасьць відэа, якое сёньня паказваюць “пэрсаналкі” у акне памерам з паштовую марку, і тое, што мы мелі ўсяго некалькі гадоў таму? Прагрэс - ашаламляльны! - у наяўнасьці. Карыстальнікі са стажам былі ледзь ня ў шоку, упершыню пазнаўшы мажлівасьці прагляду відэа на сваіх кампутарах. Зь іншага боку, мітусьлівы крупчасты малюнак яўна не на шмат лепшы тэлевізійнага малюнка ўзору пяцідзесятых гадоў. Памер малюнкаў павялічыцца, а якасьць палепшыцца са зьяўленнем больш хуткіх працэсараў і ўдасканаленьнем мэтадаў сьціску; у рэшце рэшт якасьць відэа на ПК далёка абыйдзе якасьць малюнка на сучасных тэлевізарах.

Тэхналёгія на базе CD-ROM-дыскаў прывяла да ўзьнікненьня новай катэгорыі прыкладаньняў. Крамныя каталёгі, музейныя даведнікі і падручнікі перавыдаюць зараз у гэтай новай, вельмі прывабнай форме. Ахопліваюцца ўсе вобласьці ведаў. Канкурэнцыя і разьвіцьцё гэтай тэхналёгіі імкліва падвышаюць якасьць мультымэдыйных прадуктаў. CD-ROM-дыскі заменяць новыя дыскі з высокай ёмістасьцю. Зьнешне падобныя на цяперашнія кампакт-дыскі, яны будуць захоўваць у 10 разоў больш дадзеных. Павялічаная ёмістасьць дазволіць памяшчаць на гэтых кампакт-дысках лічбавыя відэазапісы працягласьцю больш двух гадзінаў, а гэта значыць, што на іх зьмесьціцца цэлы фільм. Якасьць малюнка і гуку будзе нашмат вышэй, чым у лепшага тэлевізійнага сігналу, які можна прыняць на хатні тэлевізар, а новыя пакаленьні графічных чыпаў дазволяць уключаць у мультымэдыйныя прадукты спэцэфекты галівудскага клясу - і ня толькі ўключаць, але і трымаць іх пад інтэрактыўным кантролем самога карыстальніка.

Мультымэдыйныя CD-ROM-дыскі папулярныя сёньня таму, што забясьпечваюць інтэрактыўнае ўзаемадзеяньне з карыстальнікам, а не таму, што імітуюць ТБ. Камэрцыйная прывабнасьць інтэрактыўнага ўзаемадзеяньня ўжо прадэманстраваная на прыкладзе CD-ROM-версіяў такіх гульняў, як Myst фірмы Broderbund і Seventh Guest фірмы Virgin Interactive Entertainment - дэтэктыўных фільмаў, у якіх апавядальны сюжэт перамяшаны з серыямі загадак. Гулец, расследуючы таямніцы і падбіраючы ключы да вырашэньня галаваломак, сам вызначае парадак сваіх дзеяньняў.

Посьпех гэтых гульняў натхніў аўтараў на стварэньне інтэрактыўных раманаў і фільмаў, дзе яны толькі вызначаюць агульны сюжэт і ўводзяць вызначаны круг герояў, а ўжо канцоўка залежыць ад крокаў, зробленых чытачом-гульцом. Зразумела, ніхто не заклікае да таго, каб чытач або глядач умешваўся ў разьвіцьцё інтрыгі ўсіх кнігаў або фільмаў і тым самым уплываў на яе разьвязку. Займальны сюжэт, які прымушае Вас, затаіўшы дыханьне, нерухома сядзець некалькі гадзінаў перад экранам, - падорыць Вам выдатны адпачынак. І сапраўды, няма ніякага жаданьня падбіраць фінал для The Great Gatsby (Вялікі Гэтсби) або La Dolce Vita (Салодкае жыцьцё) - Фрэнсіс Скотт Фіцджеральд і Федерыка Фелліні ўжо геніяльна зрабілі гэта. Тонкая нітка даверу, абавязковага для ўспрыманьня вялікага твора, можа лёгка абарвацца пад цяжарам нязграбнага ўжываньня інтэрактыўнасьці. Нельга кіраваць фабулай і ў той жа час як бы жыць у ёй. У інтэрактыўнага твора столькі ж агульнага з яго старымі формамі, колькі ў паэзіі - з драмай.

Інтэрактыўныя аповяды і гульні будуць даступныя і ў сетцы. Матэрыялы, выкарыстаныя такімі прыкладаньнямі, Вы зможаце разьмяркоўваць паміж сеткай і CD-ROM-дыскамі, але, прынамсі на першых порах, гэтыя праграмы прыйдзецца наладжваць вельмі дбайна, каб CD-ROM-дыскі працавалі ў сетцы не занадта павольна. А зьвязана гэта, як я ўжо гаварыў, з тым, што паласа прапусканьня (або хуткасьць перадачы бітаў) паміж кампутарам і CD-ROM-дыскам нашмат перавышае прапускную здольнасьць існуючай тэлефоннай сеткі. З часам сеткі дасягнуць, а потым і пераўзыйдуць хуткасныя характарыстыкі CD-ROM дыскаў. Калі гэта надарыцца, для абедзвюх формаў (і сеткі, і CD-ROM-дыскаў) будуць стварацца прадукты, аднолькавыя па багацьці выкарыстаных у іх выразных сродкаў. Але на гэта сыйдуць гады, таму што тэхналёгія CD-ROM-дыскаў таксама не стаіць на месцы. Так што пакуль гэтыя дзьве формы, гэтак яўна адрозніваючыся па хуткасьці перадачы бітаў, застаюцца рознымі тэхналёгіямі.

За апошнія гады тэхналёгіі, якія ляжаць у аснове CD-ROM-дыскаў і аператыўных службаў, карэнным чынам палепшыліся, аднак дагэтуль толькі нешматлікія карыстальнікі кампутараў ствараюць мультымэдыйныя дакуманты. Для гэтага ўсё яшчэ патрэбныя занадта вялікія высілкі. У мільёнаў людзей ёсьць відэакамеры, і яны здымаюць аматарскія фільмы пра сваіх дзяцей або праведзены адпачынак. А вось каб рэдагаваць відэафільмы, Вы павінны быць прафесіяналам і мець дарагое абсталяваньне. Такая сытуацыя абавязкова зьменіцца. Дасягненьні ў распрацоўцы тэкставых працэсараў і праграм настольнага выдавецтва для пэрсанальных кампутараў ужо далі параўнальна недарагія прылады прафесійнай клясы. Зь іх дапамогай мільёны людзей ствараюць простыя папяровыя дакуманты. Настольныя выдавецкія сістэмы дасягнулі такой дасканаласьці, што шматлікія часопісы і газэты выпускаюцца на тых жа ПК і з падтрымкай тых жа праграмных пакетаў, якія кожны можа купіць у шэраговай кампутарнай краме і выкарыстаць для друку арыгінальных запрашэньняў на дзень нараджэньня сваёй дачкі. Праграмы, якія дазволяць рэдагаваць фільмы і ствараць спэцэфекты на пэрсанальных кампутарах, у будучыні стануць такімі ж звычайнымі рэчамі, як і сістэмы настольнага выдавецтва. І тады ўжо прафесіянала ад дылетанта па інструментарыю не адрозьніш - розніцу паміж імі будзе вызначаць толькі талент!

У 1899 году Жорж Мельес (Georges Melies) стварыў адзін з першых спэцэфектаў: у фільме The Conjurer (Штукар) ён ператварыў жанчыну ў пёры. З тых часоў кінематаграфічныя трукі сталі выкарыстоўваць вельмі часта. У апошні час тэхналёгія спэцэфектаў якасна палепшылася за кошт лічбавай апрацоўкі малюнкаў. Пры гэтым фатаграфія пераўтворыцца ў двойкавую інфармацыю, зь якой, як мы ўжо бачылі, лёгка аперуюць праграмы. Затым лічбавыя дадзеныя зьмяняюцца патрэбным чынам і ізноў пераўтвараюцца ў фатаграфію - асобны кінакадр. Прафесійна адрэдагаваныя кадры падаюцца амаль натуральнымі, а вынікі могуць быць вельмі эфектныя. Кампутарныя праграмы ўдыхнулі жыцьцё ў дыназаўраў з фільма Jurassic Park (Парк юрскага перыяду), прымусілі імчацца грозным тупатам статак гну з мультфільма The Lion King (Кароль-Леў) і прывялі да ўзрушаючых мультэффэктаў у фільме The Mask (Маска). Па меры таго як закон Мура няўхільна павялічвае хуткадзейнасьць апаратных сродкаў, а праграмнае забесьпячэньне становіцца ўсё дасканалей, ужо не застаецца практычна ніякіх бар’ераў на шляху фантазіі. Магутным рухавіком гэтага працэсу зьяўляецца Галівуд, які нараджае ўсё новыя і новыя эфекты - адзін дзіўней другога.
У будучыні кампутарная праграма зможа ствараць такія ж рэалістычныя сцэны, як і зьнятыя кінакамерай. Тыя, хто бачыў фільм Forrest Gump (Форрест Гамп), вядома, зазначылі, што сцэны з удзелам прэзыдэнтаў Кэнэдзі, Джонсана і Ніксана не сапраўдныя. Тым больш, акцёра Тома Хэнкса (Tom Hanks) там проста быць не магло. Значна цяжэй выявіць падробку ў тых кадрах гэтага фільма, дзе Гары Сінізу (Gary Sinise) метадам лічбавай апрацоўкі “ампутавалі” абедзьве нагі - для ролі бязногага інваліда. Апроч таго, сінтэзаваныя малюнкі і лічбавае рэдагаваньне дапамагаюць захаваць выкананьне кінатрукаў. Неўзабаве Вы будзеце дабівацца падобных эфектаў і на сваім пэрсанальным кампутары. Лёгкасьць, зь якой ПК і праграмы рэдагаваньня фотавідарысаў ужо зараз апрацоўваюць складаныя малюнкі, абяцае кучу мажлівасьцяў для любых падробак фотадакумантаў - такіх, што ніхто і не адрозьніць. А з патаньненьнем сінтэзу малюнкаў гэты мэтад будзе ўжывацца ўсё шырэй і шырэй; калі мы вяртаем да жыцьця тыраназаўраў, чаму б не ажывіць і Элвіса?

Нават тыя, каго не натхняе пэрспэктыва стаць яшчэ адным С.Б. Дэ Мілем (C.У. De Mille) або Лінай Вертмюллер (Lina Wertmuller), будуць уключаць у свае паўсядзённыя дакуманты мультымэдыйныя кампанэнты. Хтосьці, быць можа, распачне з таго, што набярэ на клавіятуры, або напіша ад рукі, або нагаворыць у мікрафон паведамленьне для электроннай пошты: “Ленч у парку сёньня ня самая лепшая ідэя. Паглядзіце прагноз надвор’я”. А каб узмацьніць інфарматыўнасьць, ён укажа курсорам на значок, звязаны з запісам прагнозу надвор’я на мясцовай тэлестудыі, і перацягне яго па экране ў свой дакумант. Калі яго сябры атрымаюць гэта паведамленьне па электроннай пошце, прама на экранах сваіх кампутараў яны ўбачаць і гэты запіс - чым не зносіны на прафесійным узроўні?
У школах дзеці будуць складаць разнастайныя альбомы, здымаць фільмы і па інфармацыйнай магістралі паказваць іх сваім сябрам і бацькам. У вольны час я і сам люблю рабіць віншавальныя паштоўкі і запрашэньні з “разыначкай”; напрыклад, на паштоўкі, якімі я віншую сястру з днём нараджэньня, я часам устаўляю малюнкі, якія нагадваюць ёй аб пацешных падзеях мінулага году. У будучыні я змагу ўключаць у электронныя паштоўкі нават відэакліпы, выдаткаваўшы ўсяго некалькі хвілінаў на іх падгонку пад адпаведную падставу. Мы ўсе з задавальненьнем займемся стварэньнем “альбомаў” фатаздымкаў, відэазапісаў або гутарак. Дзелавыя дакуманты стануць неверагодныя без мультымэдыя. Закаханыя змогуць складаць мілыя “валянцінкі”, з дапамогай адмысловых эфектаў накладваючы на фрагмэнт з старога фільма любімую песьню і радкі ўласнага складаньня.

З паляпшэньнем якасьці візуальных і гукавых элементаў атрымаецца дакладней мадэляваць рэальнасьць ва ўсіх яе праявах. Віртуальная рэальнасьць (ВР) дазволіць нам “бываць” там, дзе інакш мы ніколі б не пабывалі, і “рабіць” тое, што інакш мы ніколі б не зрабілі.

Разнастайныя апаратныя імітатары самалётаў, гоначных машынаў і касьмічных караблёў ужо далі нам паспрабаваць “кавалачак” віртуальнай рэальнасьці. Змадэляваныя палёты і падарожжы карыстаюцца ў Дыснэйлэндзе каласальным посьпехам. Праграмныя імітатары (сімулятары - на жаргоне) накшталт Microsoft Flight Simulator, які лічыцца самай папулярнай гульнёй, калі-небудзь створанай для пэрсанальных кампутараў. Але пакуль яны ў большай меры абапіраюцца на ўяўленьне самога гульца. Апаратныя імітатары палётаў (коштам ў мільёны даляраў) у такіх кампаніях, як Boeing, даюць значна большую ступень рэальнасьці. Звонку гэтыя мэханізмы выглядаюць так, нібы дашлі да нас зь фільму Star Wars (Зорныя войны). Усярэдзіне - шэраг відеадысплеяў, якія забясьпечваюць панарамны агляд, як з сапраўднай кабіны. Усе прыборы кіраваньня зьвязаныя з кампутарам, які мадэлюе палётныя рэжымы (уключаючы пазаштатныя сытуацыі) з дакладнасьцю, па меркаваньні пілотаў, проста дзівоснай.

Некалькі гадоў таму я і двое маіх прыяцеляў “паляталі” на імітатары “Боінга 747″. Сядаеш за пульт кіраваньня, ідэнтычны таму, што ўсталяваны ў кабіне рэальнага самалёта. За вокнамі паказваюцца генеруемыя кампутарам каляровыя відэамалюнкі. “Узлятаючы”, бачыш знаёмую панараму аэрапорта і яго навакольляў. Напрыклад, пры імітацыі Boeing Field (аэрадром кампаніі) на ўзлетна-пасадачнай паласе можна ўбачыць палівазапраўшчык, а ў аддаленьні вулкан Рейнір (Mount Rainier). І вось, нарэшце, чуеш сьвіст паветра, абцякаючага крылы, якіх насамрэч няма, і глухі металічны гук, зь якім прыбіраюцца неіснуючыя шасі. Шэсьць гідраўлічных сістэмаў пад дном імітатара разгойдваюць і калоцяць кабіну. Вельмі ўражліва!

Асноўнае прызначэньне падобных імітатараў - выпрацаваць досьвед кіраваньня самалётам у экстрэмальных сытуацыях. Іншага шанца ў пілота можа і ня быць. Калі я “лётаў” на такім імітатары, мае прыяцелі рашылі падкінуць мне неспадзеўку, паспрабаваўшы змадэляваць раптоўнае зьяўленне невялікага самалёта. Толькі ўявіце: сяджу я на месцы пілота, як раптам перад самым носам вынырвае “Сессна” - ну зусім як сапраўдная! Непадрыхтаваны да такой “пазаштатнай сытуацыі”, я, вядома, урэзаўся ў гэты самалёцік.

Шэраг кампаніяў - ад гігантаў індустрыі забавак да невялікіх пачынаючых фірмаў - мараць усталяваць падобныя імітатары (зразумела, ня гэткія маштабныя, як у Boeing) ў буйных пасажах і цэнтральных гарадскіх раёнах. З патаньненьнем тэхналёгіі забаўляльныя імітатары будуць здзіўляць нас ня больш чым сёньня - кінатэатры. А пройдзе ня так ужо шмат часу, і адзін з такіх высокаякасных імітатараў Вы зможаце паставіць у сябе ў гасьцінай.

Жадаеце абсьледаваць паверхню Марса? Значна бясьпечней зрабіць гэта праз віртуальную рэальнасьць. А як наконт месцаў, не даступных ні адному чалавеку? Кардыёляг зможа плыўна “прайсьці” па сэрцы пацыента і абсьледаваць яго так скрупулёзна, як не дазволіць ні адна медычная прылада. Хірург - перш чым узяць у рукі сапраўдны скальпель - зможа паспрактыкавацца ў найскладанейшых апэрацыях, мадэлюючы самую складаную яе плынь. І нарэшце, віртуальная рэальнасьць дасьць шанец проста пабадзяцца па сьвеце ўласных фантазіяў.

Каб рэалізаваць ВР, неабходныя дзве групы тэхналёгіяў: праграмнае забесьпячэньне, якое мадэлюе якую-небудзь сцэну і якое прымушае яе “рэагаваць” на новую інфармацыю, і прылады, якія дазволяць кампутару перадаваць інфармацыю нашым ворганам пачуцьцяў. Праграмы павінны апісваць штучны сьвет, яго фарбы і гукі аж да драбнюткіх дэталяў. На першы погляд, падобная задача падаецца занадта складанай, але гэта як раз прасьцей усяго. Такія праграмы мы маглі б напісаць і сёньня, але, каб віртуальная рэальнасьць выглядала сапраўды праўдападобнай, патрэбныя кампутары, вылічальная моц якіх нашмат пераўзыходзіць сучасныя. Зрэшты, пры сучасным тэмпе разьвіцьця тэхналёгіі такія кампутары зьявяцца ўжо вельмі хутка. Куды сур’ёзней іншая праблема: як “упэўніць” ворганы пачуцьцяў чалавека ў рэальнасьці - прабачце за каламбур! - віртуальнай рэальнасьці?
Ворганы слыху падмануць нескладана; досыць надзець слухаўкі. У паўсядзённым жыцьці абодва нашых юха ўспрымаюць гукі трошкі па-рознаму - хоць бы таму, што яны “глядзяць” у процілеглыя бакі. Дзякуючы гэтаму мы падсьвядома вызначаем, адкуль ідзе гук. Праграма можа імітаваць гэтую карціну, вылічыўшы, як кожнае вуха павінна чуць пэўны гук. Такі прыём працуе безадмоўна. Вы апранаеце слухаўкі, падключаныя да кампутара, і… зьлева ад Вас прыглушаны шэпт, а дзесьці ззаду - гукі крокаў.

Вочы падмануць цяжэй, тым ня менш і зрок мадэлюецца параўнальна лёгка. У камплект абсталяваньня для стварэньня ВР амаль заўсёды ўключаецца адмысловы шлем зь лінзамі, якія факусуюць кожнае вока на сваім малюсенькім кампутарным дысплеі. Датчык, які адсочвае паварот галавы, дазваляе кампутару пралічваць, у якім напрамку Вы глядзіце, затым сінтэзаваць тое, што пры такім павароце Вы павінны ўбачыць. Павернеце галаву направа - выгляд на дысплеях шлема ссунецца правей. Паднімеце галаву - шлем пакажа столь або неба. Але, нажаль, цяперашнія шлемы віртуальнай рэальнасьці занадта цяжкія, занадта дарогія і не даюць прымальнай дасканаласьці. Да таго ж кампутарныя сістэмы, кіруючыя імі, пакуль што занадта павольныя. Калі хутка павярнуць галаву, агляд зьменіцца з адчувальнай затрымкай. Гэта адразу ж парушае арыентацыю і праз кароткі час у большасьці людзей выклікае галаўныя болі. Але ёсьць і абнадзейлівы момант. Габарыты, хуткасьць, вага і кошт - як раз тыя рэчы, якія тэхналёгія, якая падпарадкоўваецца закону Мура, выправіць ужо вельмі хутка.

Ашукаць астатнія ворганы пачуцьцяў куды складаней, паколькі няма прыдатных спосабаў падключыць кампутар да носу, языку або паверхні скуры. Што тычыцца дотыку, то тут пераважае цалкам ажыцьцявімая ідэя: вырабіць адмысловы абліпальны гарнітур з “подбіўкай” з мініяцюрных датчыкаў. Яны забясьпечаць зваротную сувязь з прыладамі, якія маглі б кантактаваць са ўсёй паверхняй скуры. Ня думаю, што падобныя гарнітуры ўвойдуць у моду, але альтэрнатывы ім пакуль няма.

На адным дзюйме экрана тыповага кампутарнага манітора разьмяшчаецца ад 72 да 120 драбнюткіх каляровых кропак - піксэляў (pixels); агульны іх лік вагаецца паміж 300000 і 1 мільёнам. Відаць, выварат згаданага гарнітура будзе “сатканы” з цэлай “кучы” сэнсарных кропак - назавем іх “тактыламі” (tactels), - кожная зь якіх зможа націскаць на вызначаны ўчастак скуры.

Пры дастатковай колькасьці такіх тактылаў і дбайным кіраваньні імі атрымаецца прадубляваць практычна любое датыкальнае адчуваньне. Калі мноства тактылаў будуць адначасна націскаць на абсалютна аднолькавую глыбіню, то имитируемая ў выніку “паверхня” здасца гладкай - як быццам Вы дакрануліся да адшліфаванай металічнай паверхні. Калі ж яны будуць націскаць на розную глыбіню, значэньні якой разьмяркуюцца ў некаторых межах выпадковым вобразам, Вы адчуеце нейкую шурпатую паверхню.

Хутчэй усяго для гарнітура віртуальнай рэальнасьці спатрэбіцца ад 1 да 10 мільёнаў тактылаў (у залежнасьці ад таго, колькі ўзроўняў глыбіняў патрабуецца адсочваць). Вывучэньне чалавечай скуры паказвае, што для паўнавартаснага гарнітура віртуальнай рэальнасьці патрэбная шчыльнасьць парадку 100 тактылаў на дзюйм, а на кончыках пальцаў, вуснах і іншых адчувальных участках - некалькі больш. Але асноўная частка скурнай паверхні насамрэч малаадчувальная. Рызыкну выказаць здагадку, што 256 тактылаў на дзюйм хопіць нават для самой высокаякаснай імітацыі. Дарэчы, менавіта столькі ж колераў кожнага піксэля звычайна выкарыстоўваюць на маніторах кампутараў.

Агульны аб’ём дадзеных, які прыйдзецца пралічваць кампутару, каб, скажам так, падаваць адчуваньні ў “тактыльны гарнітур”, будзе ў 1 - 10 разоў больш таго аб’ёму, якім маніпулююць відэаадптары на сучасных ПК. Гэта зусім ня шмат. Упэўнены, калі зьявіцца першы тактыльны гарнітур, пэрсанальныя кампутары змогуць без праблем кіраваць ім. Вы думаеце, гэта фантастыка? Сапраўды, лепш усяго віртуальная рэальнасьць апісаная ў так званай кібэрпанкавай навуковай фантастыцы - накшталт той, што выйшла з-пад пяра Ўільяма Гібсана (William Gibson). Некаторыя яго персанажы, замест таго каб апранаць прылеглы да цела гарнітур, “падключалі” кабель ад кампутара прама да цэнтральнай нэрвовай сістэмы. Як гэта зрабіць “у жыцьці”, навукоўцам яшчэ трэба рашыць, але рашэньне гэта прыйдзе значна пазьней, чым інфармацыйная магістраль. У кагосьці падобныя пэрспэктывы выклікаюць жах, кагосьці інтрыгуюць. Аднак у любым выпадку спачатку такія сістэмы будуць аказваць дапамогу людзям з фізічнымі недахопамі.

Тэма віртуальнай рэальнасьці (і гатовасьці прыняць жаданае за сапраўднае) заўсёды выклікала масу спэкуляцыяў, і вялікая іх частка круціцца, вядома ж, вакол віртуальнага сэксу. Сэкс стары, як, зрэшты, і сама інфармацыя. Гэта нядоўга - прыстасаваць новую тэхналёгію да найстарадаўняй ахвоты. Вавілонцы пакінулі нам эратычныя паэмы на гліняных таблічках (клінапіс любоўных адносінаў), а тыражаваньне парнаграфіі было ў ліку першых ужываньняў друкарскага прэса. Як толькі відэамагнітафоны ператварыліся ў пасрэдныя бытавыя прыборы, рэзка павялічыўся попыт на відэазапісы, аднесеныя да разраду X, а сёньня папулярныя парнаграфічныя CD-ROM-дыскі. Менавіта паслугі сэксуальнай арыентацыі прыцягваюць немалую дзель падпісантаў Internet або такіх сістэмаў, як French Minitel. І калі тут дапушчальная гістарычная паралель, прывяду яе: на першых порах найбольшым попытам будуць карыстацца як раз тыя дакуманты, якія маюць дачыненьне да віртуальнага сэксу. Але, як зноў жа паказвае гістарычны досьвед, з разьвіцьцём рынку для тэхналёгіі ВР уплыў гэтага фактару саслабее.

Уяўленьне захавае ключавую ролю ва ўсіх новых прыкладаньнях. Толькі зьімітаваць навакольны сьвет - гэтага нядосыць. Вялікія кінастужкі таму і сталі вялікімі, што ня проста адлюстравалі рэальныя падзеі, але падняліся да ўзроўню іх мастацкага абагульненьня. Аднак пройдзе цэлае дзесяцігодзьдзе, пакуль наватары маштабу Д.У. Гріффіта (D. W. Griffith) і Сяргея Эйзенштейна асвояць вітаскоп і сінематограф братоў Люмьер, потым зразумеюць, што рухомыя малюнкі дазваляюць рабіць штосьці большае, чым запісваць на плёнку эпізод з жыцьця асобнага чалавека або тэатральную пастаноўку. Кінематограф быў нязьведанай, дынамічнай формай мастацтва і ў параўнаньні з тэатрам прыцягваў гледачоў цалкам адмысловымі сваімі якасьцямі. Першапраходцы ўлавілі гэта і вынайшлі кіно - такое, якім мы ведаем яго сёньня.

Ці прынясе наступнае дзесяцігодзьдзе Гріффітаў і Эйзенштейнаў ад мультымэдыя? Ёсьць усё падставы меркаваць, што такія людзі ўжо прыглядаюцца да сучаснай тэхналёгіі, спрабуючы адгадаць, што яна здольная рабіць і што яны здольныя зрабіць зь ёй.

Думаю, што эксперыменты з мультымэдыя на тым ня скончацца і будуць працягвацца яшчэ не адно дзесяцігодзьдзе. Спачатку мультымэдыйныя кампанэнты, якія зьявяцца ў дакумантах на інфармацыйнай магістралі, утвораць сплаў існуючых выразных сродкаў - і гэта разумны шлях. Але з часам мы распачнем ствараць новыя формы і фарматы, якія далёка апярэдзяць тыя, што нам вядомыя зараз. Экспанэнтны рост вылічальнай магутнасьці кампутараў па-ранейшаму будзе садзейнічаць разьвіцьцю прыладаў і адчыняць усё новыя мажлівасьці, якія і ў тую эпоху здадуцца вельмі імглістымі і мудрагелістымі, як і некаторае з таго, аб чым я тут разважаў, уяўляецца нам сёньня. Талент і творчасьць заўсёды перакройваюць дасягненьні навукі і тэхнікі самым непрадказальным чынам.

Ці шмат у каго ёсьць талент, каб стаць яшчэ адным Стывенам Спільбэргам (Steven Spielberg), Альбэртам Эйнштэйнам або новай Джэйн Осьцін (Jane Austen)? Мы ведаем, што, прынамсі, адзін такі чалавек жылаў на сьвеце, і, можа быць, іншых такіх нам ужо не сустрэць. Як гэта не сумна, але я ўпэўнены, што адсутнасьць грошай і прыладаў загубіла талент і патэнцыял шматлікіх людзей. Новыя тэхналёгіі дадуць людзям новыя сродкі для самавыяўленьня. Інфармацыйная магістраль адчыніць перад будучымі пакаленьнямі геніяў нябачаныя ўмовы для творчасьці.

4/1/2005 › Навіны