Парсіваль

Няма на сьвеце шчасьлівейшых людзей, як шукальнікі прыгодаў, якія за нішто маюць сваё жыцьцё, усё здабытае радасна аддаюць і ў вечнай зьмене ўчынкаў і прыемнасьцяў шукаюць сабе задавальненьня.

ПРА ЛЕГЕНДУ “ПАРСІВАЛЬ“
(Прадмова выдаўца)

Эўрапейская сярэднявечная літаратура — легенды, паданьні, эпасы — мала вядомая ў Беларусі (акрамя, магчыма, Аповесьці аб Трышчане.) Гэтаму ёсьць розныя тлумачэньні і прычыны. Але галоўная зь іх — адсутнасьць перакладаў. Літаратура павінна гучаць па-беларуску. Тады перакладны твор робіцца набыткам і нашай літаратуры.

Легенды пра Парсіваля, ці таксама пра Сьвяты Грааль, нічога ня кажуць нашаму чытачу. У той час, калі ў кантэксьце эўрапейскага мастацтва спасылкі ці ўспамінаньні гэтых назоваў сустракаюцца даволі часта, ад Вагнэра да Рэмарка.

Сьвяты Грааль, якога шукае Парсіваль, у літаратурна-сымвалічным сэнсе абазначае нейкую няўлоўную мэту, жаданае дасягненьне, якое ёсьць узнагародай і вяршыняй стараньняў і імкненьняў усяго жыцьця. Згодна з рэлігійнай легендай, тут маецца на ўвазе келіх (“кубак”), зь якога піў Езус у час Апошняй Вячэры.

Паводле іншай легенды, багаты знаёмец Хрыстуса Іосіф з Арыматэі (які быццам бы быў таемным вучнем Езуса) заранёў падрыхтаваў Ягонае пахаваньне, магілу, саван і інш.). Гэты Іосіф напоўніў келіх Хрыстовай крывёй падчас укрыжаваньня Збавіцеля. Кроў, як потым выявілася, мела аздараўленчыя ўласьцівасьці.

Такім чынам назоў Сьвяты Грааль часьцей за ўсё абазначае сэнс “Сьвятая Кроў” альбо Сьвяты Келіх (кубак, посуд, начыньне).

Зь легендай пра здабыцьцё Келіха Грааля сэнсоўна пераплятаецца часам іншая легенда пра пошукі Каўчэга (Куфра) Запавету. Куфар Запавету — гэта прадмет найвышэйшага культу, які знаходзіўся ў цэнтры Храма Саламона ў Ерусаліме. Дзякуючы Куфру Запавету сьвятар у храме мог непасрэдна паразумецца з Богам. Куфар абдорваў добрасьцю справядлівых і зьнішчаў злачынцаў. Пасьля разбурэньня Храма Саламона Каўчэг Запавету зьнік. Хто Яго знойдзе, атрымае надзвычайныя веды ад Бога і ўбачыць Яго.

Легенда, хто ў яе верыў, спараджала авантурыстаў і ня менш авантурную фантастычную літаратуру. Дасьледчыкі адзначаюць, што ва ўсіх вэрсіях легенды Сьвяты Грааль, Келіх ёсьць адначасна і прадметам, і сымвалам дасканаласьці, мае адначасова і рэальныя, і міфічныя каардынаты. Ён падаецца звычайна як схаваны таемны скарб, але сымвалізуе нешта няўлоўнае, як бы ня з гэтага сьвету.

Духоўны аспэкт легенды мае свае крыніцы ў культуры, якая яе спарадзіла, і ў самых старадаўніх вэрсіях сягае да паганскіх кельцкіх паданьняў (даволі пачварнага зьместу) і да гісторыі гераічнага і таямнічага кельцкага караля Артура. Пазьней легенда была адухоўлена хрысьціянскім зьместам і ўключана ў літаратурную традыцыю эўрапейскай культуры.

Першай літаратурнай аповесьцю пра Грааль быў ня скончаны раман Крэцьена з Труа “Песьня пра Грааль” (напісаны каля 1190 году). Гэта твор, фактычна, сьвецкага характару, які абапіраўся на паганскую кельцкую легенду. Галоўным героем рамана, прататыпам Парсіваля, быў Пэрэдур — сьведка пачварнага абраду і таямніцы кельтаў.

Крыху пазьней (з 1205 года) найбольш распаўсюдзілася адна з хрысьціянскіх вэрсіяў легенды пад назвай “Пэрлесваўс”, якую быццам бы напісаў адзін манах з абацтва Гластонбэры.

У гэты час легенду пра Грааль пішуць і перапісваюць выключна манахі, яна набывае ўзровень літаратурнага твору, напоўненага высакароднымі ідэямі і ўчынкамі мастацкіх герояў.

Вядомай вэрсіяй тады стаў твор баварскага паэта Вальфрама фон Эшэнбаха, напісаны ў 1220 г. пад назвай “Парцыфаль”. (Французкае гучаньне — “Парсіваль”)

13-е стагоддзе — час найбольшага распаўсюджаньня літаратурнай вэрсіі легенды пра Сьвяты Грааль. Галоўным героем твора становіцца малады рыцар Парсіваль, які шукае шчасьлівага сэнсу жыцьця і, прайшоўшы праз прыгоды ды выпрабаваньні, набывае вопыт, разумнее, удасканальваецца як асоба сэрцам і духам, утаймоўвае свой эгаізм, самаупэўненасьць ды нядбальства, пазнае сапраўднасьць Бога і дасягае шчасьлівай мэты.

* * *

Тут трэба адзначыць і спэкулятыўны аспэкт легенды. Паданьне пра Сьвяты Грааль яшчэ ў ХІІ-ХІІІ стагоддзях выкарыстоўвалася ерэтыкамі, алхімікамі, тампліерамі, пазьней (у ХVIII ст.) — масонамі і ўвогуле шарлатанамі для сымвалізацыі сваіх паняцьцяў. У гэтай справе ўзьнікла мноства псэўданавуковых аматарскіх “дасьледваньняў”, пагрунтаваных на чутках, меркаваньнях і дадумваньнях ды на цытаваньні іншых такіх жа “дасьледваньняў”, заснаваных на чутках і меркаваньнях.

Гэта ёсьць пласт псэўданавукі (гэтак жа, як графаманства ў літаратуры, кіч у мастацтве, мас-культура ў творчасьці і т.п.)

Гісторыя паказвае, што колькі б ні разьвівалася навука, ўсяроўна знойдуцца людзі, якія будуць вынаходзіць “пэрпэтуум мобіле”, дасьледваць “лятаючыя талеркі” ці “касмадромы” ў пустыні Наска (нягледзячы на тое, што этнографы даўно і дасканала дасьледвалі сутнасьць фігураў Наска: касмадромы тут ні пры чым).

Гэтакі ж містычна-дасьледчыцкі баласт утварыўся і вакол легенды пра Сьвяты Грааль. Увогуле, уяўленьні пра магчымасьць адкрыцьця ісьціны шляхам раптоўнага адкрыцьця яе таямніцы без працэсу яе пазнаньня (адсюль угадваньні, дадумваньні і меркаваньні) ёсьць асновай усялякай ерасі. Тут псіхалёгія азарту, зьмешаная з самалюбаваньнем і ляніўствам, калі хочуць, ня вучачыся, зрабіць навуковыя адкрыцьці. Гэта, да прыкладу, як бы хто, не працуючы, захацеў разбагацець, іграючы ў карты.

Я, вядома, не зьбіраюся спрошчваць працэс духоўнага разьвіцьця эўрапейскай культуры і зьмест змаганьня сьветапоглядных ідэй. Але ўсялякая ідэя, калі яна выказаная, можа знайсьці сваіх прыхільнікаў. У гэтым ёсьць вялікая стваральная сіла і вялікая разбуральная небясьпека ідэй. Тут толькі я хацеў зазначыць, на чым звычайна грунтуюцца псэўдаідэі, якія, ў пэўнай ступені, даткнуліся ацэнак старажытных легенд.

Атэістычныя аўтары рознага кшталту з ахвотай абмяркоўваюць “праблему” (так ім здаецца) таямніцы Сьвятога Грааля, які ацэньваюць як вырабленую антыхрысьціянскую ерась ці нават як “містычны касьцёл”, пагрунтаваны, маўляў, на эзатэрычнай канцэпцыі “схаванага” хрысьціянства і заснаваны эвангелістам Янам на грунце таемных ведаў, атрыманых ім непасрэдна ад Ісуса Хрыста. Маўляў, гэтымі сакрэтнымі ведамі, як лічаць атэістычныя аўтары, не валодаюць вызнаўцы эгзатэрычнага (адкрытага) хрысьціянства і г.д. — усё па вядомай схеме: маўляў, Боская ісьціна ёсьць схаванай таямніцай (таемнай ведай), якую можна адкрыць неадэкватным чынам. (Гэта значыць, неяк пра яе даведацца, бяз веры, без духоўнага разьвіцьця, пакаяньня, адкупленьня грахоў і г.д.)

Трэба адзначыць, што афіцыйны Касьцёл і глыбокаверныя рымскія дастойнікі з Ватыкану ніколі не пацьвердзілі існаваньня Грааля і адначасна (што вельмі важна) Касьцёл ніколі не забараняў і не змагаўся з аповесьцямі пра Грааль і пра прыгоды Парсіваля, нават у пэрыяд барацьбы з ерасямі і забароны катараў. Нягледзячы, дарэчы, і на выразныя элемэнты гностыцызму ў сьветапоглядзе Парсіваля, якія ён, аднак, пасьпяхова пераадольвае.

Тут палягае якраз мастацкая цікавасьць вобразу Парсіваля, які напачатку выглядае маладым дурнем і эгаістычным ганарліўцам, але паступова зьмяняецца і ў канцы сталее, разумнее, асэнсоўвае дабрыню і велічнасьць Бога і Боскую волю ў сваім лёсе.

У гэтакай трансфармацыі вобраза прыкметы сталай і добрай літаратуры, адлюстраваньне мастацкай традыцыі, якая адпавядала маральным дасягненьням Хрысьціянства.

* * *

Пераклад “Парсіваля” (Парцыфаля) зроблены Леанідам Янавічам Галяком у 1947 годзе ў лягеры беларускіх уцекачоў Ватэнштэт у ангельскай акупацыйнай зоне Нямеччыны. У гэтым лягеры жыло тады агулам 325–350 асобаў дарослага насельніцтва. (Зь іх 50-60 асобаў — інтэлігенцыя.) Існаваньне было вельмі цяжкім. Трэба было фізічна выжываць. Але беларусы, асабліва моладзь, дбалі найпераш пра Беларусь, пра рабленьне дабра беларускай культуры і беларускай будучыні.

Здавалася б, безнадзейная справа: лягер і ўцякацтва, праблема, як вытрываць ды паесьці. Беларусь зноў пад Расеяй, там зноў бальшавікі. Але тут, у лягеры, беларусы імкнуцца хоць калівам, хоць словам, песьняй ды вершам, перакладам, друкам — Беларусі дапамагчы, дбаюць пра ейны лёс, вераць у яе будучыню, навучаюць дзяцей. Гэта былі людзі надзейныя. На такіх трымаецца Бацькаўшчына.

Беларускі лягер каля вёскі Ватэнштэт утварыўся ў канцы жніўня-пачатку верасьня 1946 года. Жыцьцё яго нагадвала маленькую падкаляніяльную краінку з сваім “урадам”, грамадзянскай супольнасьцю, палітычнымі групамі, канфэсійнымі дачыненьнямі і культурай. Тут рэгулярна выдаваліся часопісы “Шляхам жыцьця” і “Летапіс”, друкаваліся на ратапрынце сьпеўнікі і брашуры, наладжваліся канцэрты і дэклямацыі, нават “гастролі” — прыязджала, напрыклад, беларуская эстрадная група з амэрыканскай зоны акупацыі “Жыве Беларусь”. У лягеры была беларуская гімназія, моладзь вучылася; дзейнічала скаўцкая арганізацыя “Крывія”, вяліся дэбаты і сходы, выбары ды “плебесцыты” і г.д.

У выдавецкай справе лягеру асабліва рухомым быў малады Янка Сурвіла. Ён стварыў выдавецтва ў абліччы аднае актыўнае асобы, якое называлася Я С (г.зн. Янка Сурвіла) і мела нават сваё лёго (літары “я” і “с” у колцы).

У гэтым лягерным выдавецтве выйшла, дарэчы, сур’ёзная праца (“Whiteruthenia”), падрыхтаваная спэцыяльна для замежнікаў у ангельскай мове вядомымі беларускімі вучонымі і дзеячамі Вітаўтам Тумашам, Леанідам Галяком, Станіславам Станкевічам, Анатолем Шкуткам і інш.

Тут жа быў аддрукаваны і “Парсіваль”. Л. Галяк у сваіх успамінах таксама напісаў пра гэта пару словаў: “Янка Сурвіла ўзяўся выдаваць ратапрынтам мой пераклад легенды аб “Парсівалі”. Пры выданьні “Парсіваля” Я.Сурвіла меў панесьці ўсе расходы і скарыстаць з усіх прыходаў з продажы, я меўся атрымаць толькі 10 перакладніцкіх экзэмпляраў. На тэхнічную работу набіцьця матрыцаў Сурвіла наняў за цыгарэтную ўзнагароду Хв. Ільяшэвіча.” (Л. Галяк, Успаміны, кн.ІІ, — Выдавецтва “Летапіс”, ЗША, 1983 г., с.70)

Тыраж “Парсіваля” быў, відаць, вельмі невялікі. У эміграцыі пра пераклад ўжо мала хто ведае й памятае. Гэтую цяпер рэдкасьць мне паказалі ў пыльным кнігазборы беларускае царквы ў Нью-Ёрку. Акрамя таго, засталося нэгатыўнае стаўленьне да якасьці перакладу (найперш мовы, перагрувашчанай чужароднымі канструкцыямі). Але ведаючы пра тыя цяжкія і гераічныя ўмовы, у якіх тады у 40-х гадах тварылі ўцекачы-беларусы дзеля Бацькаўшчыны, крыўдна было б дапускацца, каб іхная праца зьнікла, загінула для Беларусі. Няхай яна жыве і спрыяе дабру.

Выдаючы “Парсіваля” ў “Беларускіх Ведамасьцях”, мы збольшага рабілі карэкцыю мовы перакладу, але толькі там, дзе гэта было канцова неабходна і не парушала стылістыкі беларускага тэксту, у якім хораша пазнаецца вядомая мне манера нашай Ашмянска-Івейскай Віленскай гаворкі.

* * *

Пра перакладчыка. Леанід Галяк (1910-1980), магістар права, нарадзіўся ў Вільні ў сям’і паштовага служачага. Бацькі паходзяць зь мястэчка Іўе былога Ашмянскага павету са зьмешанага шляхецка-сялянскага роду.

Скончыў Віленскі ўнівэрсітэт. Са студэнцкіх гадоў удзельнічаў у палітыцы, у беларускім адраджэнскім руху, быў сябрам шматлікіх беларускіх маладзёвых арганізацыяў.

У пэрыяд вайны за часы дзеяньня беларускай падакупацыйнай адміністрацыі быў у Менску, працаваў суддзём Акруговага суду. У 1944 годзе прызначаны рэктарам Беларускага юрыдычнага інстытуту, які так і не адчыніўся, бо вярнуліся бальшавікі. У 1944 г. выехаў у Нямеччыну.

У 1950 годзе пераязджае ў Нью-Ёрк. Быў сябрам Рады БНР. У палітыцы прытрымліваўся поглядаў правага накірунку.

Зянон ПАЗЬНЯК, кандыдат мастацтвазнаўства.
2001 г., Варшава

ПРАДМОВА ПЕРАКЛАДЧЫКА

Аддаючы пад ацэнку чытача гэтую кнігу, я кіраваўся ў вялікай меры думкаю папоўніць тую нястачу, якая адчуваецца ў нашай літаратуры, а іменна, адарванасьць ад крыніцаў супольнай нам зь іншымі народамі, заходне-эўрапейскай культуры.

Гэты сьціплы ўклад не зьяўляецца наогул новым у гісторыі нашай літаратуры. У пэрыяд росквіту беларускай літаратуры існавалі ўжо пераклады, калі ня гэтага твору, дык прынамсі з гэтага самага цыклю, як, напрыклад, зага аб Трыстане і Ізольдзе і інш. Такім чынам, ёсьць, хаця і не дакумэнтальныя, падставы да дапушчэньня, што і гэты твор быў ўжо ў свой час прысвоены беларускай культуры.

У зазе аб Парсівалю маем злучэньне ўяўленьняў пра рыцарскае жыцьцё з казачнымі здарэньнямі і вобразам разьвіцьця чалавечага духу. Юнак Парсіваль прабіваецца праз няведу, дурноту і злачынства да зразуменьня абавязку і шляхотных учынкаў. Кожны чалавек — у большай ці меншай меры — падобны да Парсіваля, і вартасьць гэтай загі ў тым, што яна парушае мамэнты, супольныя ўсім народам.

Нашая моладзь можа таксама пачарпнуць з гэтай загі пэўную навуку для падмацаваньня сваіх імкненьняў. Юнак, пакліканы да нейкага заданьня, пакідае Бацькаўшчыну, маці, каханую — у пошуках сваёй мэты, якую ён асягне, ці згіне перад гэтым, але ніколі не адступіць ад яе.

На падставе сярэднявяковага матар’ялу гэтая зага была апрацаваная ў французкай мове Хрэцьен дэ Труа Эшэнбах. Сучасны нямецкі тэкст апрацаваны на падставе вышэй пададзенага матар’ялу.

У перакладзе ёсьць некаторыя скарачэньні, зробленыя сьвядома, з мэтай зрабіць пераклад больш прыступным для нашага чытача.

Перакладчык
1947 г., Ватэнштэт

ПАРСІВАЛЬ

ГАМУРЭТ І ГЭРЦЭЛЯІДА

Няма на сьвеце шчасьлівейшых людзей, як шукальнікі прыгодаў, якія за нішто маюць сваё жыцьцё, усё здабытае радасна аддаюць і ў вечнай зьмене ўчынкаў і прыемнасьцяў шукаюць сабе задавальненьня.

Калі памёр кароль Анжуйскі Гандзін, ён пакінуў свайму старэйшаму сыну Галеэ ўсё, што ён меў — гарады і каралеўскі пасад.

Ягонаму малодшаму сыну Гамурэту — не засталося нічога, апрача ўзбраеньня, каня і адвагі. Дзеля гэтага Гамурэт пакінуў бацькаўшчыну, брата і прыгожую Анпфлізу, якую ён кахаў і якая выйшла замуж за старога караля Францыі, і паехаў шукаць прыгодаў. Шмат гадоў правёў ён у вандраваньні з краю ў край і з лёгкім сэрцам і моцнымі рукамі прыймаў удзел ў бойках і турнірах, здабываючы золата і славу. Ён вызваляў абложаныя гарады і нападаў на добра бароненыя замкі. Ён быў прыяцелем рыцарскіх мужоў і быў каханы прыгожымі жанчынамі. Усюды, дзе патрабавалі ягонай дапамогі, ён яе даваў, не цікавячыся правам. Ён пабываў таксама ў краі паганцаў і чорных. Гавораць, што ён здабыў там каралеўства і руку аднае чорнае каралевы. Але і гэта ён пакінуў і паплыў караблём у Гішпанію, каб прывітаць свайго прыяцеля і сястрыніча Кайлета.

Кайлет у гэтым часе, аднак, быў выехаўшы за горы ў Канвалюа, дзе змагаўся за руку маладой каралевы Гэрцэляіды.

Канвалюа — гэта галоўны горад каралеўства Валюа і ляжыць у Брэтоніі, недалёка ад мора. Кароль Валюа памёр і ўсю ўладу пакінуў сваёй дачцэ Гэрцэляідзе. Шмат шукальнікаў прыгодаў, рыцараў і суседніх каралёў стараліся здабыць руку маладой прыгожай жанчыны. Аднак, сэрца Гэрцэляіды не належала нікому, і яна адкідала ўсе шлюбныя прапановы. Тады каханьне ў многіх зьмянілася ў нянавісьць, і яны пачалі нападаць на безабаронную краіну і адрываць гарады і месты. Змушаная лёсам каралева абвесьціла пасярод каралёў і рыцараў турнір і абяцала сваё сэрца і ўладу пераможніку ў змаганьні. Даведаўшыся аб гэтым, зьехалася шмат шляхотных рыцараў з усіх каралеўстваў: Францыі, Брабанту, Гішпаніі, Партугаліі і здалёку, з-за мора, — з Англіі, Корнуэльсу і Ірляндыі. Усе яны спробавалі сваё шчасьце, але заўсёды пераможнік быў пераможаны наступным. У канцы перавага пачала хістацца паміж Кайлетам, сястрынічам Гамурэта, і Утэрам Драконавай Скурай, каралём брытаў, які хацеў здабыць руку каралевы толькі дзеля ейнай прыгожай краіны. Кайлет жа сапраўды кахаў Гэрцэляіду.

Раніцаю таго дня, які быў вызначаны для змаганьня паміж Кайлетам і Утэрам, Гамурэт прыбыў у места Канвалюа ў пошуках Кайлета, свайго сястрыніча. Народ на вуліцах спатыкаў яго са зьдзіўленьнем, любуючыся ягонай рыцарскай паставай і багатай вопраткай. Ягоны конь быў пакрыты залататканай посьцілкаю. Шляхотныя каменьні блішчэлі на конскай збруі. Узбраеньне ягонае было са срэбра і сталі. Усе на вуліцах радасна віталі яго, жадаючы яму перамогі, бо ўсе думалі, што ён таксама прыехаў на турнір.

Калі Гамурэт знайшоў палатку Кайлета, якая знаходзілася пасярод места, на рынку, ён застаў свайго сястрыніча сумным, ня веручым у магчымасьць перамогі над Утэрам.

— Мяне чакае сьмерць на турніры, — казаў ён, — і аж страшна падумаць — Гэрцэляіду здабудзе гэты дзікун.

Гамурэт адказаў свайму сястрынічу: “Ніколі нельга губляць надзеі, не паспрабаваўшы змаганьня.”

— Табе добра быць мудрым, — адказаў Кайлет. — У гэткім выпадку адмова ад змаганьня не зьяўляецца ганьбаю, але розумам. Гэты дзікун можа перамагчы мяне, нават без кап’я, адно сваімі рукамі, але я ўжо паставіў сваё жыцьцё на карту і згублю яго, бо Утэр не шкадуе нічога і нікога.

— Хто сумняваецца, той ніколі не пераможа, — адказаў Гамурэт. — Калі хочаш — я займу тваё мейсца ў змаганьні супроць Утэра і маю надзею, што яго перамагу.

На прапанову Гамурэта Кайлет згадзіўся. Гамурэт выехаў на майдан супроць Утэра і — пасьля цяжкога змаганьня — перамог яго, ськінуўшы з каня на зямлю. Усе віталі Гамурэта, як пераможніка, і прызналі яму абяцаную ўзнагароду. Гамурэт бараніўся, гаворачы: “Узнагарода не належыць мне, бо я здабыў яе не для сябе, а для свайго сястрыніча Кайлета”.

— Не! — закрычалі прысутныя, Вы зьяўляецеся ўладаром гэтай краіны і нашай каралевы!

Гамурэт варочаўся ў сваю палатку злосны, прыракаючы не карыстаць з узнагароды за сваю перамогу.

— Як я магу зачыніцца з такім неспакойным сэрцам у гэтых мурох? Як магу я застацца ў гэтым краі, дзе паляваньне заступае бойкі. Старэцца ў жаночых абдымках не зьяўляецца маім прызвычаеньнем і я гэта добра ведаю. Я ўжо чую, як маё сэрца б’ецца, бы птушка ў клетцы, хочучы вырвацца туды далёка, кудысь на край сьвету…

Гамурэт быў яшчэ ў палатцы, калі да яго ўвайшоў сьвятар і прывітаў рыцара:
— Валадар, я пазнаў вас сягоньня ў бойцы. Ужо доўга з даручэньня каралевы Анпфлізы ўсюды шукаем мы вас; яе муж, кароль Францыі, памёр, і каралева мае права на Вашу апеку і ахвяроўвае Вам каралеўства і каханьне. Ваш брат Галеэ таксама памёр, і каралеўства Анжуйскае чакае свайго валадара. Чаго шукаеце Вы тут, у Валюа, і чаму вандруеце Вы сярод чужых, быццам бы ў Вас не было сваёй бацькаўшчыны?

— Ты гаворыш праўду, — сказаў Гамурэт, — рыхтуйся ў дарогу, мы яшчэ сягоньня выедзем адсюль.

Як толькі сьвятар выйшаў, заслона адчынілася і ў палатку ўвайшла каралева Гэрцэляіда са сваімі дамамі. Яна даведалася ўжо аб перамозе рыцара, але ня ведала яшчэ аб ягонай пастанове. Гамурэт са зьдзіўленьнем пабачыў, якой прыгожай была каралева і як шляхотна і горда яна захоўвалася.

— Пане, — сказала Гэрцэляіда, — суд рыцараў перадаў мяне і маю краіну ў Вашы рукі. Пераходзьце ў мой замак і жывеце ў мяне. Мы зладзім вясельле і будзем шчасьліва і весела жыць. Ніхто з пераможнікаў ня быў бы мне так любы, як Вы.

— Каралева! — сказаў Гамурэт, — Ваша дабрата і ветлівасьць зьнявольваюць мяне. Але Вы павінны ведаць, што я маю нясталае, лёгкамыснае сэрца, якое нідзе ня можа знайсьці сабе супакою. Ня зьвязвайце свайго лёсу з маім, дазвольце мне выехаць і выбярце сабе майго сястрыніча.

Гэрцэляіда, думаючы, што гэта толькі сьціпласьць прамаўляе праз вусны рыцара, сказала:

— Пры мне Вы знойдзеце супакой. Кожны чалавек павінен жа збудаваць дзе-небудзь на зямлі сабе дом, сабраць каля сябе прыяцеляў, мець дзяцей, мець бацькаўшчыну.

— Каралева! Вы ня ведаеце, што гэта такое туга за прыгодамі. Каго яна раз апанавала, той ужо нідзе ня знойдзе больш супакою і бацькаўшчыны. Без супакою ў сэрцы блукае такі чалавек з краіны ў краіну, шукаючы нямаведама чаго. Бойкі і ўчынкі, здабыча і слава, усё, што ён здабывае, кідае з лёгкім сэрцам і шукае нечага новага. Дамагацца ўсё новага — гэта ягоны лёс, а не валадаць нечым. Так пражывае ён жыцьцё і памірае дзе-небудзь сярод чужых, працягнуўшы руку да блізкае мэты, апошняе, якой ён ужо не асягне. Так памру і я — не на бацькаўшчыне, не сярод прыяцеляў, не на Вашых руках, каралева…

Тады сказала Гэрцэляіда: “Вас прывёў да мяне лёс, дык заставайцеся тут, пакуль Вам гэта будзе падабацца і едзьце далей, калі гэта Вам зробіцца неабходным, але цяпер я не пушчу Вас”.

Такім чынам перамагла яна Гамурэта; бо ён пачуў, якім мілым быў ён ёй. Гамурэт схіліўся і пацалаваў ейныя рукі, пасьля чаго Гэрцэляіда выйшла.

Гамурэт і Гэрцэляіда зладзілі багатае вясельле. Бедным былі раздадзеныя падарункі, багатым былі зладжаныя бяседы. Яны знайшлі адзін у другім усе радасьці, якія толькі можа знайсьці мужчына ў жанчыне і жанчына ў мужчыне. У душы Гэрцэляіды быў адзін Гамурэт і застаўся Гамурэт на ўсе часы; таскама ў ягоным сэрцы знаходзілася прыгожая жанчына, і каханьне да яе выціснула зь ягонага сэрца тугу да прыгодаў.

У абліччы часу дрэнна захоўваюцца радасьці каханьня. Мінаюць яны хутка, як вясна. Толькі там, дзе сэрцы бываюць блізкімі і настроенымі на адзін тон, як струны, толькі там каханьне зьяўляецца вечным і непахісным.

Хутка Гамурэт пачаў халадней паглядаць на сваю жонку. Ягонае сэрца ў сутнасьці ведала адну толькі тугу — тугу за яздою ў бязьмежную далячыню, куды глядзяць вочы; за яздою праз горы і воды; тугу за адважным хістаньнем паміж жыцьцём і небыцьцём.

Рыцар блага хаваў свае пачуцьці перад каралеваю. Ён стаў неспакойным і сумным, стагнаў уначы.

— Каханая, — сказаў ён аднойчы, — я яшчэ замалады, каб сядзець ціха. Маё сэрца ня зносіць гэтага; усяго твайго вернага каханьня замала, каб перамагчы маю тугу. Я ведаю, які я неразумны і якую крыўду чыню табе, але дазволь мне выехаць, бо нішто іншае мне не дапаможа. Мае вочы мусяць бачыць іншыя рэчы, бачыць далячыню іншых краінаў. Маё сэрца цяпер, як злоўленая птушка з падбітым крылом. Хутка пройдзе мая маладосьць, і тады я застануся пры табе, каб разам зносіць лёс старасьці.

Гэрцэляіда не знайшла нічога, каб магчы адмовіць ягонай просьбе, хаця сэрца яе было, як абмярцьвелае.

Так яны рассталіся, і Гамурэт паехаў у сьвет. Ён праехаў цэлую Францыю, даехаў да мора, сеў на карабель і паплыў у Азію. Ён так кудысь сьпяшаўся, як быццам ад некага ўцякаў.

* * *

Гэрцэляіда доўгі час чакала на вестку ад Гамурэта, але дарма. Калі мінула паўгоду, яна мела аднойчы ўначы цяжкі сон. Зямля дрыжэла і нейкая магутная рука схапіла каралеву з ложка ў паветра. Навокал шалела навальніца, грымелі пяруны і нарэшце пайшоў чырвоны, як кроў, дождж. Гэрцэляіда трывожна ўскрыкнула і прачнулася. Адна са служанак узяла яе за руку, каралева супакоілася і зноў заснула. Зараз жа ёй прысьніўся другі сон. Ёй здавалася, што яна нарадзіла цмока, які разарваў ей цела і жывіўся ейнай грудзьдзёю, калі ж вырас вялікі і магутны, дык пакінуў яе, і яна яго ўжо больш ня бачыла.

Гэрцэляіда ізноў прачнулася з крыкам, прыціснула рукі да сэрца і пачула, як варухнулася яе дзіцянё. Яна была цяжарная. Са страху перад снамі яна ўстала з ложка і чакала са сваімі служанкамі, пакуль разаднее. Раніцою ў замак зьявіўся адзін з Гамурэтавай дружыны, змучаны і абарваны, і прывёз вестку, што Гамурэт пранізаны атручанай стралою, палёг пад Багдадам. Калі Гэрцэляіда пачула сумную вестку, яна ўпала няпрытомная на зямлю і ў цяжкіх муках радзіла прыгожага хлапца. Калі хлапец закрычаў, як гэта робяць навародкі, дык Гэрцэляіда праз сьлёзы ўсьміхнулася; дзіцянё ўратавала каралеве розум і жыцьцё.

— Я хачу жыць, я мушу жыць для яго, — падумала Гэрцэляіда, — але ён не павінен пайсьці па бацькавым шляху, ён не павінен пакінуць мяне. Я хачу мець зь яго трывалую радасьць, я хачу ўсьцерагчы яго ад сьмерці.

Яна назвала хлопца Парсівалем.

Яшчэ да таго, як хлапец скончыў год жыцьця, яна вызначыла для кіраваньня дзяржаваю свайго намесьніка, а сама зь дзіцянём і нешматлікімі слугамі пакінула замак і горад і паехала ў адлюдную мясцовасьць свайго каралеўства, аддзеленую ад рэшты краіны шырокімі лясамі, рэкамі і горамі. Там яна пасялілася на сялянскай гаспадарцы, а яе слугі апрацоўвалі зямлю.

— Тут, — гаварыла яна, — у гэтым мірным сьвеце павінен вырасьці мой сын і не павінен нічога ведаць аб існаваньні рыцарства, бо што добрага з гэтых аружных учынкаў і прыгодаў. Мой сын павінен быць шчасьлівым і задаволеным, пакуль ня вырасьце і ня зробіцца дастаткова разумным, каб унікаць усялякіх спрэчкаў і не пайсьці па сьлядох свайго бацькі.

Так яна думала зьмяніць лёс. Усім ейным слугам былі забаронены гутаркі аб рыцарах і рыцарстве. Ніхто ў ейнай хаце не гаварыў нічога аб сьвеце, які знаходзіўся за лясамі.

Парсіваль жыў пад апекай сваёй маці, гадаваны, як дзяўчынка, ды кроў ягонага бацькі кружыла ў ягоных жылах і адзывалася.

Як неразумным зьяўляецца матчынае каханьне, якое думае толькі аб тым, каб захаваць сваё дзіця ад таго, што зьяўляецца ягоным прызначэньнем, захаваць ад бураў жыцьця, на якія мы ўсе народжаныя.

Гэрцэляіда не дапусьціла да свайго сына ніякага аружжа, хаця гэта адзінае, што мы можам даць нашым дзецям, каб узброіць іх супраць усялякіх праціўнасьцяў.

Парсіваль быў годны паставаю свайго бацькі. Ён быў моцны, дзікі і неакелзаны, як малады конь, але розум ягоны быў безаружны і бездапаможны, як у малога дзіцяці. Дух Парсіваля быў зьвязаны воляю ягонай маткі, але на сны, якія радзіліся ў ягонай крыві, маці не магла ўплываць. Туга напала на хлапца і мучыла яго. Яна адабрала ад яго сьмех і радасьць жыцьця; яна зрабіла яго плаксівым і сумным. Усе навокал былі задаволенымі, а яму ж нечага не хапала.

Наймацней агартала яго туга, калі ён чуў пяяньне птушак. Мілагучнасьць птушыных галасоў выціскала ў яго сьлёзы, але ён не ўцякаў, а гадзінамі прыслухоўваўся іхным сьпевам.

Хто можа супроцьстаяць пяяньню птушак. Чым быў бы сьвет бяз іх? Немаведама, ці мы самы маглі б жыць на зямлі, калі б птушкі не паказвалі зьмены пораў году, калі б сініцы і жаўранкі ня клікалі вясну, калі б мы ня чулі салаўя. Чым было б каханьне, калі б мы ў абдымках ці пры сэрцы каханай ня чулі пяяньня дразда, які напаўняе летнія вечары сваім сьпевам. Птушкі вітаюць раніцаю сонца і зоры ўначы. Птушкі — гэта Божыя сьпевакі, дздзеныя нам на пацеху.

Парсіваль у птушыных сьпевах адкрыў цэлы сьвет, які хавалі перад ім. З гаручымі вачыма сачыў ён за іхным лётам, высака над верхавінамі дрэваў, аж пакуль яны ня гінулі ў блакітнай далячыні. Тады ягонае сэрца дрыжэла ў бясьсільным суме.

Калі Гэрцэляіда заўважыла стан хлапца, яна загадала сваім слугам вынішчыць птушак, і тыя пачалі выстрэліваць іх з пастак, лавіць сецямі і нішчыць. Пабачыўшы гэта, Парсіваль прывёў сваю маці.

— Глядзі, — сказаў ён, — яны забіваюць стварэньні, якія побач з табою найбольш мілыя майму сэрцу. Чаму яны робяць гэта? Чым вінаватыя птушкі?

— Ты кажаш праўду, — адказала маці, — я рабіла нядобра, калі хацела ўсе стварэньні падпарадкаваць сваёй волі. Бог стварыў іх на радасьць сабе; і ім, як і мне, дадзенае сонца і лес.

— Бог, — казаў хлапец, — стварыў птушак і падараваў ім лес і сонца! А хто такі Бог?

— Бог, — адказала Гэрцэляіда, — гэта сьвятло, як сонца. Ён знаходзіцца высока над людзьмі і сьветам. Усе стварэньні ў лесе і на полі створаныя Ім. Ён кіруе ручаямі і хмарамі. Усё, усё жывое створанае Ім і служыць Яму. Толькі зло, што жыве ў цемры, варожае Яму і хоча зрабіць нас залежнымі ад сябе. Сьцеражыся зла!

— Дзе ж жыве Бог і чаму мы не пры Ім?

— Бог ёсьць тут і там, дзіця маё. Бог ёсьць зьверху і зьнізу. Хто служыць шчыра, прыслухоўваецца да Яго голасу, з тым жыве Ён.

— Маці, я хачу служыць Богу, Ён павінен быць пры мне, я хачу быць Ягоным.

Гэрцэляіда ўцешылася, чуючы гэта і падумала: “Я зраблю зь яго сьвятара: ён ніколі ня будзе спрабаваць стаць рыцарам”.

Яна навучыла Парсіваля маліцца, і ён маліўся усяму яснаму: сонцу, сьвятлу зорак і месяца, вагню ў полі. Са страхам чакаў ён Бога, Якога ён спадзяваўся пабачыць навочна-дасягальнага і сьветлага. Цемру ён ненавідзеў і сьціскаў кулакі, калі зямлю ахінала цемра і зьнікала сьвятло. Ён хацеў так дапамагчы Богу ў змаганьні са злом.

Усьцяж няўстрымна бурліла ў хлопца кроў ягонага бацькі, і ніхто ня мог гэтага зьмяніць. Гэрцэляіда хацела прывучыць яго да паляваньня, бо думала, што гэты занятак выцісьне ўвесь ягоны непакой. Яна ўзброіла сына, але не па-рыцарску, а па-сялянску: дала яму кароткую дзіду, лук і стрэлы. Ад гэтага часу Парсіваль рэдка сядзеў дома. Улетку і ўзімку паляваў ён па ўзгорчатай ваколіцы, у глыбіні лясоў, якія цягнуліся бясконца. Часам з горнай верхавіны ён знаходзіў адчынены від на нязнаную далячыню, якая цягнула і вітала яго сваімі шляхамі і водамі. Ён часта зьбягаў з гары, каб бліжэй падыйсьці да гэтых далёкіх формаў, але тады ён адразу трапляў у бязьмежнае бездарожжа лясоў і змучаны вяртаўся ў хату сваёй маці.

* * *

Аднойчы ў нейкага рыцара з Валюа разбойнікі выкралі дачку і зьвялі яе па бездарожжах, праз горы і лясы. Рыцар зь некалькімі прыяцелямі гнаўся за ўцякаючымі і трапіў у тую ваколіцу, дзе паляваў Парсіваль. Хлапец пачуў конскі тупат і хутка пабачыў трох рыцараў у бліскучай зброі са сталі і срэбра. Збруя іхных коняў таксама блішчэла ад срэбраных упрыгожаньняў. Парсіваль апусьціўся пасярод дарогі на калені, нізка пакланіўся і крыкнуў, як навучыла яго маліцца маці: “Божа! Будзь ласкавы і стой пры мне ў кожнай патрэбе!”

Рыцары вельмі зьдзівіліся, пабачыўшы хлапца, які маліўся да іх; ім спадабалася ягоная прыгажосьць, сіла і шляхетная пастава. Яны пад’ехалі бліжэй да яго, і правадыр загадаў яму ўстаць:

— Што за недарэчнасьць! Ты не павінен нікому пакланяцца, апрача Бога!

— Дык ты ня Бог? — сказаў Парсіваль і падняўся з каленяў. — Але ты сьвецішся, як Бог, дык, напэўна, ты слуга Божы — анёл.

— Я не анёл Божы, — адказаў рыцар, — але ягоны слуга, якім зьяўляецца кожны рыцар. Скажы, як ты трапіў у гэтае адлюддзе і ці ня бачыў ты тут ездака з жанчынаю?

— Я ня бачыў нікога, але скажэце, што такое рыцар?

— Які ты дурны, хлопча; рыцары — гэта мы.

— А чым вы займаецеся, калі вы рыцары?

— Мы змагаемся ў бойках і турнірах. Мы шукаем прыгодаў на шырокім сьвеце. Мы здабываем замкі, каралеваў і каралеўствы. Ці ты хацеў бы зрабіцца рыцарам?

— Але. Ня йнакш. Але толькі па тое, каб служыць Богу. Я папрашу сваю маці, каб яна зрабіла мяне рыцарам.

Рыцары засьмяяліся з павагі да хлопца.

— Твая маці ня можа зрабіць цябе рыцарам. Гэта можа зрабіць толькі кароль Артур. Але ці ты ўмееш абыходзіцца з аружжам і канём?

— На гэтым я добра знаюся, — адказаў хлапец і замахнуўся сваёй дзідаю. — Я магу трапіць лебедзя ў лёце і злавіць дзіка ў бягу. Але скажэце, што за бліскучыя пярсьцёнкі маеце вы на грудзёх і ўсюды?

Хлапец дакрануўся да рыцарскай зброі і дзівіўся зь яе моцы.

— Глядзі, — сказаў адзін рыцар і ўдарыў сябе мячом па назе. — Калі мяне трапіць такім ударам вораг, дык ён мяне ня зраніць.

— Вельмі добра! — ускрыкнуў Парсіваль. — Дык вам і Злы нічога не патрапіць зрабіць. Але добра, што алені ня маюць такіх пярсьцёнкаў, бо мне было б цяжка даць зь імі рады.

Рыцары засьмяяліся з дурнаты хлапца, прышпорылі коней і сьпешна паехалі далей, шукаючы разбойнікаў. Парсіваль са зьдзіўленьнем паглядзеў ім усьлед, задумаўся над іхнымі словамі, вярнуўся да хаты, абняў маці і сказаў: “Маці, я хачу быць рыцарам!”

Гэрцэляіда сьмяротна спалохалася, калі яна з вуснаў хлопца пачула гэтыя словы.

— Хто сказаў табе пра рыцарства, я заб’ю яго!

Парсіваль спужаўся.

— Ці гэта грэх, быць рыцарам? — спытаўся ён.

— Не, — адказала маці, — быць рыцарам — гэта добра.

— Але, — сказаў хлапец, — рыцары служаць Богу. — І ён апісаў маці ўсё, што ён бачыў і чуў у лесе. — Маці, дай мне каня і аружжа. Я хачу ехаць да караля Артура, каб стацца рыцарам.

— Сын мой, ты яшчэ такі малады. Ты ня ўмееш яшчэ езьдзіць конна і валодаць аружжам: ты яшчэ не падрыхтаваны да таго, каб быць рыцарам.

— Гэта нічога, маці, я буду мець таксама цьвярдыя пярсьцёнкі, як рыцар, і тады ніхто ня зробіць мне крыўды.

Так налягаў ён на маці. Яна доўга не згаджалася зь ім і старалася адвесьці яго ад ягоных думак, але дарма. Нарэшце, Гэрцэляіда зь цяжкім сэрцам зразумела, што яна не патрапіла ўтрымаць сына ў хаце і пастанавіла вылячыць яго хітрасьцяй. Яна справіла сыну вопратку блазна з пярэстага, стракатага матэр’ялу, такі ж плашч, кашулю са зрэб’я, пару пантофляў з нявырабленай скуры. Парсіваль апрануў усё гэта, як сьвяточную вопратку. Тады яна дала яму каня, маладога, дзікага, але нешляхотнага, надзела на каня парваную збрую і пакрыла яго стракатай блазенскай посьцілкай. Яна думала, што калі хлапец зьявіцца сярод людзей, як блазен, дык усе будуць сьмяяцца, і сорам змусіць яго вярнуцца да яе яшчэ перад тым, як ён даведаецца нечага больш аб рыцарстве.

Дзеля гэтага яна не сказала яму ягонага імя і пра ягонае паходжаньне. Парсіваль узяў, поўны даверу, усё тое, што яму дала маці. Як аружжа, ён узяў сваю паляўнічую дзіду.

Ніхто ня можа апісаць ягонай радасьці, калі ён аднойчы раніцаю разьвітаўся з маткай у сваім блазнаўскім строі. Гэрцэляіда абняла яго і плакала.

— Ня плач, — суцяшаў сын, — я хутка вярнуся, як рыцар у Божай службе.

Але Гэрцэляіда думала аб Гамурэце і аб ягоным лёсе і лічыла, што і сын яе таксама загіне.

Парсіваль ускочыў на каня і ўзяў дзіду ў рукі, і тады маці дала яму апошнія рады:

— Калі табе будзе блага паводзіцца, не наракай на людзей. Будзь прыязны да ўсіх і вітай усіх спатканых, асабліва жанчынаў. Шануй жанчыну і дзе б ты іх ні спаткаў, чэсна служы ім і ўспамінай тады тваю маці. Нішто не дае рыцару больш гонару, як шляхотны пярсьцёнак, атрыманы з рук прыгожай жанчыны, ці пацалунак ейных вуснаў. Яшчэ больш, як жанчыну, шануй старых з сівымі валасамі. Яны шмат чаго перажылі і ведаюць сьвет. Вучыся ад іх і прасі ў іх рады, калі будзеш у ёй мець патрэбу.

Парсіваль абяцаў маці трымацца ейных радаў, але зь нецярпеньня ён ледзь мог устаяць на месцы. Яшчэ раз абняла яго Гэрцэляіда і пацалавала, пасьля чаго сын прышпорыў каня і не аглядаючыся паехаў і згінуў зь яе вачэй у лесе.

Гэрцэляіда засталася сама. Глыбокі боль апанаваў яе, што яе адзіны сын так радасна ад’ехаў ад яе; яна пачулася старою і блізкай сьмерці. Яна прыціснула рукі да сэрца, голасна ўскрыкнула і ўпала мёртвай на зямлю.

Парсіваль быў ужо далёка і ня чуў крыку. Ён як мага паганяў свайго каня, едучы ў сьвет.

ПАРСІВАЛЬ – БЛАЗЕН

Парсіваль ехаў паважна, захапляючыся ўсім бачаным. Радзіма маці, усё, што засталося за ім, зьнікала, бы нейкі сон. Значэньне для яго мелі толькі далёкі прастор, што ляжаў перад ім і адкрываў усьцяж новыя дзівы, двор караля Артура і Той, чыя слава пакрывае ўсю зямлю — Бог, у якога хлапец думаў знайсьці службу.

Парсіваль ехаў дзень і ноч, і толькі, калі яго змушала непраглядная цемра, ён затрымліваўся і адпачываў на зямлі.

Нельга апісаць усіх недарэчнасьцяў, якія зрабіў Парсіваль падчас дарогі. Перад кожным спатканым ён нізка схіляўся і вітаўся. Усе, сьмеючыся, прыглядаліся да яго. Калі ён заходзіў у вёску ці сялянскі двор, перад ім беглі дзеці, крычалі: “Блазен, вясёлы блазен!” Усе зьбіраліся каля яго і дражнілі яго, але ён, разумеючы гэта, з усімі ветліва вітаўся і распытваўся пра дарогу да караля Артура. Тады ўсе сьмяяліся зь яго яшчэ галасьней і паказвалі яму дарогу — адзін у вадным кірунку, другі — у другім, кожны ў розныя бакі. Парсіваль даверліва слухаў даваных яму радаў і блудзіў па краі. Ніхто не паказваў яму правільнага і сапраўднага шляху, і ён жыў са знойдзенай садавіны і хлеба, які ён часамі атрымліваў ад людзей. Парсіваль быў увесь час вясёлы, поўны надзеі і даверу. Ніякі высілак ня быў для яго цяжкім, бо ён верыў, што ён на шляху да караля Артура, рыцарства і Божай службы.

Аднойчы, неяк пасьля поўдня, Парсіваль натрапіў на адным лузе сярод лесу пры рэчцы на прыгожую палатку, якія звычайна рыцары забіраюць на паляваньне для жанчынаў. Палатка належыла Арылюсу, валадару Лялянду, які паляваў у лесе і цяпер якраз гнаў аленя. У палатцы знаходзілася ягоная жонка Ешута, аб прыгажосьці якой найлепшыя тагачасныя песьняры складалі вершы. Многія сьпявалі аб ёй песьні, але мала хто яе бачыў, бо з таго часу, калі яна сталася жонкаю Арылюса, ён зайздросна сьцярог яе ад чужых вачэй і забіраў усюды з сабою.

Парсіваль зьдзівіўся багатасьці шоўкавай палаткі, пад’ехаў бліжэй, саскочыў з каня і, не знайшоўшы ўваходу ў палатку, сарваў шоўкавыя шнуры, якімі Арылюс зачыніў уваход. У палатцы Парсіваль пабачыў прыгожую Ешуту, якая ляжала на шоўкавых падушках, змораная гарачынёю. Хлапец прыблізіўся і заўважыў на зьвісаючай з ложа руцэ шляхотны пярсьцёнак. Ён успомніў сабе словы сваёй маці: “Бяры ад прыгожых дамаў пярсьцёнкі і цалуй іх пры гэтым у вусны, бо няма нічога лепшага ад гэтага”.

У сваёй дурноце хлапец зьняў у сьпячай пярсьцёнак з пальца, але Ешута пачула і з крыкам прачнулася. Парсіваль абняў яе, пацалаваў у вусны і застаўся на каленах перад гнеўнай жанчынай, зьдзіўлены, што яна незадаволеная і пагражае яму:

— Сьцеражыся і бойся, бо калі вернецца мой муж, дык ён пакарае цябе і напэўна заб’е.

— Я не баюся нікога, — адказаў Парсіваль, — дзе той, які хоча мяне забіць? Я сам заб’ю яго маёю дзідаю!

Ешута голасна засьмяялася.

— Ты дурны хлопча, ты ня ведаеш, з кім ты будзеш мець дачыненьне, — сказала Ешута. — Аддай пярсьцёнак і ўцякай, пакуль не вярнуўся мой муж. Як трапіў ты ў гэтае адзінокае месца? Твой твар прыгожы; твае вочы нявінныя, чаму ж ты рабаўнік, чаму ты займаешся гэтым ганебным рамяством?

— Я прыехаў ад сваёй маці, — адказаў хлапец, — і еду да караля Артура, але ніхто ня хоча паказаць мне дарогу туды. Мая маці сказала мне, каб я браў ад прыгожых жанчынаў пярсьцёнкі і цалаваў іх у вусны. Ці ж мог я зрабіць інакш, як раіла мне мая маці?

Ешута ўбачыла, які дурны быў гэты хлапец і ягоная прыгажосьць падзеяла на яе.

— Пакінь сабе пярсьцёнак, — сказала яна, — бо ты мне вельмі спадабаўся, але скажы, чаго ты хочаш ад караля Артура?

— Я хачу стацца рыцарам.

— Добра, хлопча, у такім выпадку мы яшчэ пабачымся, але цяпер сьпяшайся, пакуль не вярнуўся Арылюс. Едзь уздоўж рэчкі, яна ўпадае ў мора. Там, дзе рака ўпадае ў мора, знаходзіцца горад Нант, і там ты знойдзеш караля Артура.

Парсіваль, не разьвітаўшыся з Ешутаю, ускочыў на каня і сьпешна паехаў уніз па цячэньні ракі. Ешута адцярпела за дзіцячы ўчынак Парсіваля. Калі Арылюс вярнуўся з паляваньня і пабачыў сьляды падковаў і разарваныя шнуры палаткі, а Ешута расказала яму пра блазна, які зрабаваў ёй пярсьцёнак, ён не паверыў і абяцаў, што будзе гнеўны на яе, пакуль ня знойдзе блазна і не заб’е яго. Ён зараз жа паехаў па сьлядах Парсіваля-рыцара, як ён думаў.

Парсіваль аднак ад’ехаў далёка і нястомна кіраваў уздоўж ракі, пакуль не пабачыў вежаў вялікага гораду. Ён запытаў селяніна, як называецца горад і даведаўшыся, што гэта Нант, дзе затрымаўся кароль Артур. Ён, поўны радасьці, даў селяніну пярсьцёнак Ешуты, аб вартасьці якога ён ня меў уяўленьня.

* * *

Калі Парсіваль пад’ехаў да гарадзкой брамы, ён пабачыў едучага насустрач рыцара ў чырвонай зброі, які трымаў у руцэ залаты куфаль. Парсіваль затрымаўся і прывітаў рыцара. Рыцар спыніўся, сьмеючыся з адзеньня блазна.

— Чаго ты шукаеш, чортаў сын, з тваёй дзідаю?

— Я еду ў Нант да караля Артура, — адказаў Парсіваль, з цікавасьцю прыглядаючыся на чырвонае ўбраньне рыцара.

— Ты будзеш маім паслом да караля Артура, — сказаў рыцар. — Гэты куфаль я забраў са стала караля, калі ён спажываў вячэру. Едзь у замак і скажы каралю і ўсім рыцарам Круглага Стала, што я буду бараніць куфаль і свой гонар аж да сьмерці. Кароль хоча ашукаць і мяне са спадчынаю, але ён пабачыць, што я ўжо не дзіця.

Такім чынам Парсіваль уехаў у Нант як пасол Чырвонага рыцара. Мяшчане беглі за ім сьмеючыся па вуліцах, калі пабачылі яго, і жартавалі:

— Глядзіце, гэта новы рыцар Круглага Стала!

Парсіваль цешыўся, што яго вітаюць, як рыцара, і ветліва адказваў на прывітаньні. Уехаўшы на замкавы панадворак, ён быў зьдзіўлены колькасьцю добрых коняў, рыцараў і сяброў рыцарскіх дружынаў і сказаў:

— Я бачу тут многіх Артураў, каторы ж зь іх праўдзіывы кароль Артур?

— Чаго ты хочаш ад караля Артура? — спытаў яго адзін са збройчых, які называўся Івэйнэт.

— Ён павінен зрабіць мяне рыцарам, я ж маю да яго даручэньне ад чалавека ў чырвонай зброі, якога я спаткаў перад горадам.

— Гэта Ітэр, братаніч караля, — сказаў збройчы, — ён, напэўна, зрабіў ізноў нейкае шаленства. Пойдзем, я завяду цябе ў залю, кароль будзе цешыцца, пабачыўшы цябе.

Парсіваль увайшоў у залю. Там разносіўся бурлівы шум многіх галасоў рыцараў і жанчынаў, якія сядзелі пры стале. Кароль Артур і ягоная жонка Гінаўра сядзелі пасярэдзіне між імі. Парсіваль падышоў да самага караля. Усе зьнямелі, гледзячы на чужака і зьдзіўленыя ягонай прыгажосьцю, адзетай у строй блазна. Дамы каралевы пачалі сьмяяцца, але Парсіваль не глядзеў ні на каго, апрача караля, і сьмела прывітаў яго:

— Валадару, я маю да Вас даручэньне ад рыцара, які чакае перад брамаю. Вы павінны адбіць ад яго чару, якую ён забраў з сабою.

Кароль Артур адказаў:

— Ітэр, мой братаніч, — гэта шаленец. Ён супакоіць сваю гарачую кроў і вернецца сам з куфлем, без ужыцьця сілы.

— Не, — сказаў Парсіваль, — ён напэўна хоча забіць Вас і ўсіх Вашых рыцараў, але калі Вы зробіце мяне рыцарам, дык я сам зраблю зь ім парадак.

Усе сьмяяліся, што блазен хоча зрабіцца рыцарам; сьмяяўся і кароль Артур.

— Я зраблю цябе рыцарам, калі ты давядзеш, што ты варты гэтага. Заставайся ў мяне на службе адзін год, дык тады мы гэта пабачым.

Парсіваль разгневаўся.

— Валадару, я ня маю часу так доўга чакаць. Я павінен служыць Богу, бо так хоча мая маці. Вы павінны зрабіць мяне рыцарам зараз. Мне патрэбнае таксама ўзбраеньне, як у таго рыцара, што чакае перад брамаю.

— Дык ідзі да яго і прасі, можа ён аддасьць табе зброю, як узнагароду за выкананае даручэньне.

— Добра, калі Вы гэтак хочаце, дык вазьму ад яго зброю, калі ж ён не захоча аддаць, дык я змушу тады аддаць яе сілаю.

Сьмяяўся, чуючы гэта кароль, сьмяяліся ўсе прысутныя. Парсіваль сказаў:

— Валадару, я не пакіну Вас, пакуль Вы ня зробіце мяне рыцарам.

— Калі ты здабудзеш сабе зброю, дык гэтым самым ты станеш рыцарам і я табе буду непатрэбны; але хто ты такі, што хочаш зрабіцца рыцарам?

— Я сын сваёй маці, — адказаў Парсіваль.

— Гэта навіна, — сказаў кароль, — а як называла цябе тая маці?

— Любае дзіця, клікала мяне маці.

Цяпер сьмеху не было канца. Кунэвара — наймаладзейшая і найпрыгажэйшая дама двара каралевы сьмяялася так голасна, што маршал Кае злосна замахнуўся і ўдарыў яе палкаю па плячох. Парсіваль заўважыў гэта і, памятаючы словы сваёй маці, што рыцар павінен бараніць жанчыну, пагразіў Кае дзідаю.

— Ты будзеш пакараны за тое, што ўдарыў гэтую прыгожую жанчыну, але цяпер я павінен здабыць спачатку зброю і стацца рыцарам.

Парсіваль павярнуўся і хацеў выйсьці, але кароль Артур затрымаў яго.

— Хлопча, пакінь сваю блазноту, бо выглядае, што ты больш варты, чым твая вопратка. Твая маладосьць і прыгажосьць падабаецца мне. Заставайся ў мяне на службе.

— Не, я хачу здабыць зброю і стацца рыцарам, — адказаў Парсіваль.

— Рыцар цябе заб’е!

Тут засьмяяўся Парсіваль.

— Не кажэце гэтак, калі ён дабраахвотна не аддасьць мне зброі, дык я заб’ю яго, як аленя, бо я добра знаюся на паляваньні.

З гэтымі словамі, не разьвітаўшыся, ён выбег з залі, ускочыў на свайго каня і паехаў за браму гораду да Чырвонага рыцара.

— Ніхто ня хоча да цябе прыехаць, — сказаў ён, — але яны жадаюць міру з табою і запрашаюць на вячэру ў горад. Я пабачыў, што яны цябе любяць. Ідзі да іх і сьвяткуй зь імі, але свайго каня і зброю пакінь тут, бо кароль Артур падарыў іх мне.

Чырвоны рыцар рассьмяяўся з блазна.

— Ты строіш добрыя жарты, але зыйдзі з дарогі, я пабачу, што яны скажуць, калі я вярнуся.

— Стой, — закрычаў Парсіваль, — гэтак ты не ад’едзеш. Як ты можаш адмаўляцца даць мне тое, што падараваў мне кароль?

З гэтымі словамі ён схапіў рыцаравага каня за вузду і хацеў яго затрымаць.

Рыцар узлаваўся і з такою сілаю ўдарыў Парсіваля кап’ём у грудзі, што той выляцеў з сядла і ўпаў на зямлю. Рыцар засьмяяўся, кажучы:

— Маеш табе ўзнагароду за працу.

Парсіваль ускочыў з зямлі і з такой зацятасьцю пачаў атакаваць рыцара, што забіў яго. Тады ён зьняў з забітага зброю і надзеў на сябе. Ён узяў таксама меч, кап’ё, шчыт і каня.

Некалькі збройчых паехала ўсьлед за блазнам за горад, каб пагялдзець, што зь ім зробіць Ітэр. Яны бачылі здалёку бойку і перамогу блазна. Калі Івэйнэт, збройчы Ітэра, вельмі яму адданы, пабачыў, што ягоны пан зваліўся на зямлю, ён наблізіўся, убачыў труп Ітэра і голасна залемантаваў:

— Ніхто ня мог яго перамагчы. Не было рыцараў, роўных яму. Гэты ж закалоў яго дзідаю, як нейкага аленя. Чым ён абразіў вас? Пэўна, вы чорт, ці іншы злы дух, якія, як гавораць, блукаюцца па зямлі і прыносяць няшчасьце. Кароль Артур і ўсе рыцары будуць праклінаць вас, калі вы вернецеся ў горад.

— Я не паеду ў горад, — адказаў Парсіваль, — я не хачу служыць у караля Артура. Цяпер я рыцар і шукаю Бога, каб атрымаць у Яго службу. Можа вы ведаеце, дзе той горад, у якім жыве Бог?

Збройчы са страхам прыглядаўся да Парсіваля.

— Не, — адказаў ён, — ня ведаю, — і падумаў: “Можа, гэта і анёл, які пакараў майго пана за ягоныя грахі. Але чаму ён ня ведае тады, дзе жыве Бог?

Каб даведацца, хто такі незнаёмец ў вопратцы блазна, ён паказаў яму дарогу ў горы і сказаў:

— Тудою едзецца да Бога, паспрабуй, можа ты Яго знойдзеш.

— Добра, — адказаў Парсіваль і задаволены хутка паехаў дарогаю да вялікіх гораў.

На двары караля Артура зрабіўся вялікі лямант, калі прыйшла вестка аб сьмерці Ітэра. Усе, асабліва жанчыны, аплаквалі Ітэра і пракліналі чужака, які забіў яго.

— Бяссумніўна, — гаварылі ўсе, — гэта быў чараўнік, але Бог яму не даруе.

ПАРСІВАЛЬ І ГУРНЭМАНЦ

Парсіваль ехаў праз глуш лясістых гораў і шукаў Бога, усюды спадзяючыся яго знайсьці. Калі шумелі лясы і вадапады, калі каменьне валілася ў бездань, Парсіваль заўсёды думаў: “Цяпер прыйдзе Бог. Са сьветлых, пакрытых сьнегам гораў, якія датыкаюць хмараў, зыйдзе Бог і возьме мяне на службу”.

Але Бог не прыходзіў. Парсіваль не знайшоў Яго нідзе, кружыў сярод узвышшаў і распытваўся спатканых у гарах пастыроў аб месцы знаходжаньня Бога.

— Далёка, з другой стараны гораў, — адказвалі тыя, — знаходзіцца месца, у якім мяшчане збудавалі Богу багатае памешканьне; мы ж самі бедныя і пакланяемся Богу пад высокімі дрэвамі ці на вяршынах гораў.

Парсіваль скіраваўся ў гэтае месца і калі ён пачаў спускацца ў нізіну, павеяў цёплы вецер і перад ім адчынілася шырокая ураджайная даліна, поўная вёсак. Пад вечар, калі ён ужо амаль спусьціўся ў даліну, ён наблізіўся да горада, які ляжаў пры рацэ каля самой дарогі. Моцныя вежы гораду, валы і напоўненыя вадою равы сьведчылі, што тут замак багатага і магутнага чалавека.

Калі Парсіваль праязджаў міма паднятага спушчальнага маста, ён пабачыў у цяні ліпаў старога чалавека, які зьдзіўлена глядзеў на чужога рыцара, што спускаўся сьцежкаю з гары. Зброя Парсіваля была не ў парадку, і ён насіў яе ня згодна з рыцарскімі звычаямі. Меч ён трымаў голы ў руцэ, як бы ехаў у бойку, шчыт ён павесіў на плячо так, што здавалася, быццам ён ад некага ўцякае. Усё было на ім недапасавана і сьведчыла аб ягоным незнаёмстве з рыцарскімі звычаямі. Адно толькі ягоная пастава і прыгожасьць паказвалі выразна на ягоную шляхотнасьць. Дзеля гэтага стары, устаўшы з свайго месца, прывітаў яго:

— Куды вы едзеце і скуль вы? Ужо вечар, не праязджайце міма. Я называюся Гурнэманц; гэта мой замак, заставайцеся ў мяне на начлег.

— Я еду з двара караля Артура. Там я здабыў ад аднаго рыцара зброю і рыцарства. Цяпер я па дарозе да Бога, у якога я хачу атрымаць службу. Мая маці радзіла мне пытацца рады ў людзей з сівымі валасамі, дык скажэце мне, дзе жыве Бог? Я ўжо даўжэйшы час шукаю Яго сярод гораў і не магу знайсьці.

Гурнэманц зьдзівіўся са словаў Парсіваля і падумаў, што ад цяжараў дарогі ці ад іншае прычыны дух прыгожага юнака не ў парадку.

— Затрымайцеся ў мяне, — сказаў Гурнэманц, — адлажыце зброю і меч. Я пагляджу, як вам парадзіць.

Так Парсіваль сустрэўся з Гурнэманцам, валадаром замку Грагарс.

Сьмяротна змучаны лёг ён вечарам у ложак. Збройчыя, распранаючы яго, знайшлі пад зброяй адзеньне блазна і прынесьлі свайму пану.

Раніцаю Гурнэманц сам прыйшоў да ложка Парсіваля і загадаў даць яму прыгожую вопратку, якую рыцары звычайна носяць у сябе ў хаце. Ён яшчэ раз пытаўся яго аб адбытым падарожжы і прыгодах і хутка даведаўся, што Парсіваль быў яшчэ зусім недасьведчаны, як дзіця, адносна ўсіх людзкіх, а асабліва рыцарскіх справаў.

Ён даведаўся таксама, што Парсіваль забіў Ітэра. Ён пасумаваў па рыцары, слава якога была яму ведамай і дзівіўся, што такі хлапец перамог яго. Пасьля гэтага ён паклікаў служанак, якія вымылі Парсіваля, надзелі на яго новую вопратку, і толькі тады ўсе пабачылі ягоную прыгажосьць у поўным сьвятле.

— Я згубіў трох сыноў у баёх за краіну, — сказаў Гурнэманц, — яны ўсе вярнуліся мне ў гэтым прыгожым юнаку. Я буду ягоным бацькаю і настаўнікам ува ўсіх справах, неабходных рыцару.

— Добра, — сказаў Парсіваль, — вучэце мяне ўсяго, але, перадусім, скажэце мне, дзе жыве Бог?

Грунэманц даглядаў Пэрсіваля, як сына, і цешыўся зь ягонай нявіннасьці і павагі. Парсіваль жа старанна слухаў навукаў свайго настаўніка.

— Мая маці не магла парадзіць мне нічога лепшага, як слухаць радаў сівых людзей, — сказаў Парсіваль.

Хутка ён навучыўся правільна ўжываць аружжа і іншых рыцарскіх мастацтваў, бо гэта ўсё было ў ягонай крыві. Гурнэманц вучыў Парсіваля ня толькі мастацтву валаданьня аружжам, але вучыў таксама ўсіх рэчаў, веданьне якіх зьяўляецца неабходным для рыцара.

— Яшчэ больш, чым сіла і адвага, — гаварыў ён, — здобіць рыцара шляхотнасьць ягонай душы і звычаяў. Маё дзіцё, ты ня маеш дасьведчаньня ў звычаях, і гэта робіць цябе пацехаю слугаў. Ты пытаешся тысячы рэчаў і пляцеш усё, што табе прыйдзе ў галаву. Так захоўваюцца блазны і балбатуны, рыцара ж здобіць маўчаньне. Балбатлівасьць не прыносіць карысьці. Не гавары таксама ўвесь час пра сваю маці. Шануй яе, гэта добра, але рабі гэта ў сваім сэрцы. Няма нічога больш вартага пагарды, як чалавек, які ня можа трымаць зачыненымі све вусны і сэрца. Хто ня ўмее захоўваць свае таямніцы, той не патрапіць аберагчы таямніцу іншых і ня будзе мець прыяцеляў. Учынак заўсёды больш варты, чым тысячы словаў, але словы часта псуюць зробленыя ўчынкі.
Магчы маўчаць — гэта таямніца шляхотных звычаяў. Прыглядайся ўсяму, вітай усё добрае, сьцеражыся зла, але не гавары аб гэтым шмат. Хто маўчыць, не гаворыць глупстваў і ня робіць нікому шкоды. Хто гаворыць шмат, той гаворыць таксама шмат глупстваў і закранае іншых нават тады, калі гаворыць разумна.

Я ўжо стары і быў рыцарам у шмат якіх краінах; я бачыў шмат герояў і меў сярод іх прыяцеляў; і я ня бачу для чалавека нічога лепшага, як маўчаньне.

— Добра, — сказаў Парсіваль, — я маю намер паводзіць сябе у жыцьці, згодна з вашымі радамі.

Гурнэманц даў яму яшчэ шмат розных радаў, якія Парсіваль ахвотна слухаў.

* * *

Гурнэманц меў прыгожую дачку Ліясу, якая адна засталася ў яго з усіх дзяцей. Ліяса была далікатная, прыгожая і нявінная, як вырасшая ў парніку кветка. Яе твар быў вузкі, яе скура была, бы шоўкавая. Яе вочы былі вялікія і бліскучыя, і ўся яна нагадвала нерасьцьвіўшую пупышку ружы. Валасы яе былі сьветлыя і шаўкавістыя. Парсіваль, як і іншыя, ахвотна бачыў яе, яна ж пакахала усім сэрцам Парсіваля, загарэлага ад сонца і ветру. Яна бачыла ў Парсівалі прадстаўніка сьвету з другога боку муроў і хацела ехаць разам зь ім шукаць прыгодаў.

Яе каханьне расло з кожным днём і было відаць у яе вачах. Гурнэманц таксама хутка заўважыў гэта і думаў: “Нічога лепшага не было б для мяне, каб Парсіваль і Ліяса пачулі да сябе каханьне. Усе мае сыны былі б вернутыя ў гэтым адным”.

Толькі адзін Парсіваль ня бачыў каханьня Ліясы. Яго брала за сэрца яе прыгажосьць і ён пры ёй быў далікатны і абыходзіўся зь ёю, як з кветкаю ці шляхотным начыньнем, але аб каханьні ён ня меў яшчэ разуменьня. Ён цалаваў Ліясу, як сястру ці прыяцельку, — далікатна і без упаеньня.

Аднойчы Гурнэманц сказаў Парсівалю:

— Я забыўся сказаць табе яшчэ аб адным: найвялікшую радасьць у жыцьці нам дае каханьне, і рыцар не павінен унікаць яго. Прыгожым жанчынам ты павінен служыць заўсёды, дзе б ты іх ні спаткаў, паважаць іх, ахоўваць і змагацца за іх у бойках і турнірах. Яны будуць любіць цябе за гэта, цалаваць і рабіць жыцьцё прыямнейшым. Гэта і ёсьць каханьне. Адна жанчына павінна авалодаць усім тваім сэрцам і быць з табою злучанай, быццам бы вы былі адным. Памятай гэта і не адкідай каханьне, калі яно прыйдзе, бо каханьне — гэта найвялікшы скарб на сьвеце і без каханьня ня варта наогул жыць. Гэта я сам пазнаў на сабе, каханьне прыходзіць часта незаўважна і ціха стаіць побач цябе, дык не дазволь яму прайсьці міма. Шмат хто згубіў так сваё шчасьце і аддаў бы потым за гэта сваё жыцьцё.

Ён не разумеў, што Гурнэманц паказаваў яму на Ліясу.

— Добра, — адказаў Парсіваль, — я буду паводзіць сябе, згодна з вашымі радамі.

Парсіваль ня думаў яшчэ аб спачываньні ў абдымках прыгожых жанчынаў. Ён думаў толькі аб бойках і аб спробе сілаў. Ён думаў аб вандраваньні ў сьвет, а перадусім аб тым, чаго яго ня мог навучыць Гурнэманц — аб Богу і аб службе Яму.

— Служба Богу, — гаварыў Гурнэманц, — гэта папоўская, а ня рыцарская справа. Мы становімся на калені ў полі і просім у Бога помачы ў бойцы, — гэтага даволі і гэта найбольш падабаецца Богу. Манахі і сьвятары могуць праводзіць жыцьцё ў служэньні Богу, але за гэтым хаваецца шмат лянівасьці, і яны гавораць пры гэтым за шмат словаў.

Але Парсіваль верыў у гэтай справе сваёй маці і думаў: “Бог, гэта сьвятло, і дзе-небудзь я знайду Яго”.

— Я чуў, — зьвярнуўся ён аднойчы да Гурнэманца, — што рыцары таксама служаць Богу.

— Але! — адказаў Гурнэманц, — служаць Богу, але кап’ём і мячом.

Парсіваль не супакоіўся, нейкі голас быў у ім, які не даваў яму супакою. Гэты голас змушаў яго імкнуцца наперад з супакою і шчасьця ў незнаёмае і поўнае цікавых прыгодаў.

— Пане, — сказаў аднойчы Парсіваль Гурнэманцу, — вы зрабілі мне шмат дабра, але не затрымлівайце мяне і дазвольце ехаць далей.

Гурнэманц спужаўся і сказаў:

— Хто, як блазен, будзе гнацца за нейкім сном, той губляе жыцьцё і прыяцеляў. Заставайся пры мне. Я буду лічыць цябе сваім сынам і пасьля маёй сьмерці цэлы мой край будзе належаць табе. Я аддам табе таксама за жонку Ліясу.

— Пане, як я магу браць Ліясу за жонку? Мне не стае яшчэ разуменьня і знаёмасьці сьвету. Не, дазвольце мне цяпер ехаць, дык я хутка вярнуся, каб жыць разам з Ліясай. Я люблю яе, але дазвольце мне ехаць. Калі я пабачу сьвет, дык мне лягчэй будзе зносіць і мірнае жыцьцё.

Гурнэманц з цяжкім сэрцам змушаны быў згадзіцца і прывёў сваю дачку да Парсіваля. Яны абняліся і Парсіваль пакляўся ёй у каханьні і памяці.

— Вазьмі мяне з сабою, — прасіла яго Ліяса.

— Цяпер — не, — адказаў Парсіваль.

Пасьля гэтага ён узброіўся і пакінуў замак. Ліяса і Гурнэманц у сьлязах глядзелі яму ўсьлед і бачылі, як Парсіваль, горда выпраставаны ў сядле з кап’ём у руцэ, паехаў шляхам на поўдзень.

ПАРСІВАЛЬ І КАНДВІРАМУР

Парсіваль ізноў ехаў праз лясы, горы і рэкі, кіруючыся да мора. Спачатку вобраз Ліясы стаяў у яго перад вачыма, ён успамінаў таксама і Гурнэманца і ягоную бацькоўскую апеку. Але Парсіваль нядоўга задумваўся над мінулым, ён весела прыглядаўся сучаснасьці і думаў аб будучыні. Ці ж не таксама дзеем і ўсе мы, пакуль жывём?

Нарэшце, Парсіваль прыехаў да мора і быў глыбока крануты ягоным магутным хараством. “Каля мора, — думаў ён, — напэўна жыве Бог, бо тут усё поўна сьвятла”. І дзеля гэтага далей ён ехаў уздоўж мора.

Пасьля некалькіх дзён язды ён даехаў да вялікай ракі, якая ўпадала ў мора. З другога боку ракі ён пабачыў вежы і муры, якія адбіваліся ў хвалях ракі. Парсіваль шукаў мосту праз раку, але ўсе масты былі сарваныя. Рамесьнікі былі занятыя зьніманьнем апошніх дошак на адным мосьце, і Парсіваль па хісткіх бэльках пераехаў на другі бок ракі. Пабачыўшы яго, рамесьнікі ўцяклі, уцяклі таксама і рыцары, якія былі пры іх, бо яны думалі, што Парсіваль вядзе за сабою цэлае войска. Калі яны заўважылі, што Парсіваль быў адзін і не выяўляў ніякіх варожых намераў, усе вярнуліся, ветліва прывіталі яго і павялі ў горад і замак.

— Мы завядзём цябе да нашай каралевы Кандвірамур, — гаварылі яны, — і яна прыме цябе вельмі ахвотна, бо горад у вялікай бядзе, а мы бачым, што вы можаце даць добрую дапамогу.

Парсіваль не запытаўся іх, у якой бядзе горад. Ён моўчкі паехаў за імі ў замак, дзе яго спаткаў дзядзька каралевы Кіот і ветліва яго прывітаў: “Скуль і куды вы едзеце?”

— Я прыехаў з Грагарсу, ад майго настаўніка Гурнэманца і шукаю цяпер прыгодаў, адказаў Парсіваль.

Даведаўшыся гэта, Кіот прывітаў яго яшчэ прыязьней.

— Вы не маглі знайсьці сабе лепшага настаўніка. Я добра ведаю Гурнэманца і, як бачу, вучань варты свайго настаўніка.

Прыйшоўшы ў замак, Кіот загадаў збройчым зьняць з госьця ўзбраеньне і абцерці яму дарожны пыл з твару і рук, пасьля чаго яны ўдваёх пайшлі да каралевы Кандвірамур.

Калі Кандвірамур, бледная і сумная, але зьзяючая ўнутраным хараством увайшла ў залю, дык каханьне абудзілася ў ейным сэрцы і сэрцы Парсіваля і апанавала іх.

Герцаг Кіот заўважыў іхнае зьмяшаньне і сказаў Кандвірамур: “Скажы ж рыцару хоць слова, ці можа і перад ім ты хочаш скочыць у замкавы роў?”

Кандвірамур пачырванела, яе вочы напоўніліся сьлязьмі.

— Вітаю вас, рыцар, — сказала яна, — у нашым замку вельмі глуха і вы ня знойдзеце ў ім шмат радасьці, але ўсё ў замку да вашага распараджэньня.

— Каралева, — сказаў Парсіваль, — я не знайшоў сягоньня таго, чаго я шукаю, але тым ня менш, тое, што я знайшоў дарогу ў гэты замак, зрабіла мне вялікую прыемнасьць.

— Скуль вы прыехалі? — запытала каралева.

— З замку Грагарс.

— З Грагарсу, — усьцешылася Кандвірамур, — я была там аднойчы, калі жыў яшчэ мой бацька. Я была тады ў падарожжы і пражыла даўжэйшы час у Гурнэманца, ягоных сыноў і Ліясы. Цяпер ягоныя сыны ўжо не жывуць, але як маецца мая прыяцелька Ліяса?

Вобраз Ліясы прамільгнуў перад вачыма Парсіваля і зьнік, выціснуты вобразам Кандвірамур.

— Яна вясёлая, — адказаў Парсіваль, — і сумная, калі ўспамінае сваіх братоў.

— Вясёлая ж, калі ўспамінае вас? — сьмеючыся запытала каралева.

— Не, — адказаў Парсіваль, — яна яшчэ дзіцё, дык чаму ж ёй ня цешыцца.

У міжчасе слугі ўнесьлі яду і пітво, і каралева пачала частаваць Парсіваля. Парсіваль сядзеў моўчкі, а Кіот расказваў пра прыгоды, перажываныя разам з Гурнэманцам. Парсіваль і Кандвірамур амаль ня чулі яго; Парсіваль бачыў толькі Кандвірамур, а яна — яго.

Хутка каралева ўстала, папрасіла прабачэньня за хуткі адыход, тлумачачы яго змучаньнем і, загадаўшы прыгатаваць ложа Парсівалю, выйшла.

Хутка маршалак завёў Парсіваля ў прызначаны яму пакой. Ён выслаў слугаў, якія хацелі дапамагчы яму распрануцца, і стаяў у думках пасярод пакою ў дрыготкім сьвятле сьвечак. У кожным полымі ён бачыў постаць прыгожай жанчыны, якая так раптоўна завалодала ягоным сэрцам. “Я павінен ісьці за словамі свайго настаўніка, — думаў Парсіваль, — які сказаў, што каханьне прыходзіць часта неспадзявана. Я хачу, каб гэтая шляхотная і чароўная жанчына была назаўсёды маёй. Але чаму каралева такая сумная?”. Тут ён прыпомніў, што не запытаўся яе, хто непакоіць яе і горад. “Я запытаюся яе заўтра і ахвотна дапамагу ёй”, — падумаў ён.

Кандвірамур у гэтым часе ляжала ў ложку і думала: “Я столькі разоў надарэмна прасіла Бога, каб Ён паслаў мне ратунак ад усіх бедаў. Я ўжо хацела пазбавіць сябе жыцьця, бо бяда сягае мне пад горла, але вось зьявіўся гэты рыцар, для якога, бяссумніўна, захаваў мяне Бог. Я хачу аддаць яму сэрца, жыцьцё і каралеўства, але ён хоча раніцаю ехаць прочкі. Вечарам жа вораг будзе перад брамаю, і я не аддамся жывою ў рукі ворагу. Чаму Бог паказаў мне блізкі ратунак, калі ня меў намеру мяне ратаваць? Але я ня ведаю, чаму гэта так, можа рыцар закаханы ўжо ў іншую жанчыну, а можа ў Ліясу?”

Кандвірамур, нарэшце, надумалася пайсьці да Парсіваля і выясьніць справу. Каралева ўстала і асушыла сьлёзы. “Я ж не служанка, якая павінна баяцца, каб не зрабіць чаго-небудзь незвычайнага”, — сказала яна сабе.

Кандвірамур узяла сьвечку і паціху пайшла ў пакой, дзе спаў Парсіваль, змучаны падарожжам. Яна доўга ўглядалася на яго, потым сьлёзы напоўнілі яе вочы і паліліся на руку Парсіваля так, што ён прачнуўся і спытаў:

— Што робіце вы тут і чаму вы плачаце?

— Прыяцель, — адказала Кандвірамур, — выбач слабой жанчыне, якая нідзе ня бачыць сабе дапамогі, што яна мучыць вас сьлязьмі. Вы хочаце заўтра раніцай выязджаць, а мне і гораду пагражае вялікая бяда. Я часта прасіла ў Бога ратунку і цяпер уся мая надзея, што вы мне дапаможаце. Я ведаю, што Бог мае ў сваёй службе рыцараў, якія прыносяць дапамогу пакрыўджаным.

— Чым жа я магу дапамагчы вам, якая небясьпека пагражае гораду?

Кандвірамур прысела на ложак і сказала:

— Гэта каханьне прынесла мне такую небясьпеку, каханьне нягоднага чалавека, які хоча мяне ўзяць за жонку, я ж ненавіджу і пагарджаю ім. Я была заручана з Шэнтафлюрам, наймаладзейшым сынам Гурнэманца. Гэтак пастанавілі нашыя бацькі, а мы таксама кахалі адзін другога. Калі мой бацька памёр, да мяне пачаў сватацца Кінгрун, гэрцаг Ізэртэры. Я адкінула ягонае сватаньне. Тады Кінгрун напаў на майго заручанага і забіў яго, а пасьля сабраў вялікае войска і сілай апанаваў маё цэлае каралеўства, толькі гэты горад яшчэ трымаецца. Цяпер я даведалася, што Кінгрун зь вялікім войскам ідзе сюды, каб здабыць горад і атрымаць мяне ў свае рукі. Дзеля гэтага разбураныя ўсе масты, але мяшчане спалоханыя і доўга ня ўтрымаюцца перад ворагам, бо ў іх няма правадыра. Мой дзядзька — стары і няма нікога, хто б асьмеліў маіх абаронцаў; застаньцеся і памажэце мне! Калі ж вы мне не дапаможаце, дык я яшчэ гэтай ноччу скочу зь вежы ў замкавы роў.

— Каралева, — сказаў Парсіваль, — я ахвотна дапамагу вам і не супакоюся, пакуль не запануе мір. Рыцар не павінен пакінуць у бядзе жанчыну, нават тады, калі яна менш любая, чым вы.

Ён узяў яе за рукі і моцна трымаў у сваіх. Так яны праседзелі цэлую ноч, пакуль першыя птушкі не абвесьцілі надыход новага дня. Тады каралева вярнулася ў свой пакой.

* * *

У гэты самы час пачуліся гукі рагоў з гарадзкіх муроў, як знак, што вораг набліжаецца, і адазваліся ўсе званы. Парсіваль ускочыў з ложка, паклікаў збройчых і весела ўзброіўся для змаганьня.

Цэлы дзень ішлі баі за Бэльрапэйр — так зваўся горад; усімі сіламі абложнікі стараліся яго здабыць, атакуючы муры і брамы ламальнікамі муроў і рознымі іншымі прыладамі. Аднак абложаныя бараніліся аружжам, агнём і сьвежай адвагай. Парсіваль быў усюды, даваў рады і помач. Кінгрун спалохаўся, калі даведаўся, колькі ахвяраў ужо каштавала яму здабываньне гораду.

— Ніводная яшчэ жанчына не бараніла так свайго дзявоцтва, — сказаў ён, — але я навучу яе есьці з рук.

Ня гледзячы на ўсе ягоныя намаганьні, горад не паддаваўся. Войска Кінгруна пачало чуцца ўжо змучаным, а ў мяшчан быццам усяліўся новы дух.

— Гэтым гандлярам дапамагае, напэўна, сам чорт, — гаварылі яны, — бо інакш не маглі б так доўга трымацца. Мы самыя нават бачылі яго ў вогненай зброі і дзеля гэтага мы не здабудзем гораду.

Кінгрун аднак не хацеў адмовіцца ад Кандвірамур і паслаў гэрольда ў горад з выклікам на двубой з чырвоным рыцарам.

— Хто з нас пераможа, таму падпарадкуецца пераможаны. Калі згінеце вы, дык горад і каралева будуць мае, калі ж згіну я, дык усё маё войска і ўсё, што я маю, пяройдуць да вас.

Кінгрун быў пэўны, што ніхто яго не пераможа. Ён быў у поўні сілаў і ні адна маці аплаквала праз яго свайго сына. Дзеля гэтага ён зьняважліва засьмяяўся, калі пабачыў Парсіваля зь непакрытай шоламам галавою:

— Гэта ж яшчэ хлапец, — засьмяяўся ён, — я ж ня школьны вучыцель, каб біць хлапчанятаў.

Парсіваль спакойна адзеў шолам і апусьціў прылобіцу, пасьля чаго рыцары пачалі бойку. Імпэт, зь якім яны кінуліся, быў так вялікі, што раменьні ад сёдлаў парваліся, і яны абодва вылецелі з сёдлаў, прадаўжаючы з новай зацятасьцю бойку пехатой. Кінгрун павёў змаганьне вельмі востра, але хутка аслабеў. Парсіваль жа атакаваў усё вастрэй, аж пакуль Кінгрун ня ўпаў. Парсіваль падскочыў да яго, прылажыў канец мяча да ягонай шыі і тады Кінгрун папрасіў у свайго пераможніка ласкі. Парсіваль загадаў яму спыніць аблогу горада і аддаць Кандвірамур усё, што ён ад яе забраў, і гарантаваць ёй вечны мір, самаго ж Кінгруна ён паслаў у Нант на двор караля Артура, загадваючы яму аддацца на службу той прыгожай жанчыне, якую пры ім пабіў аднойчы маршал Кае.

— Гэта ня будзе цяжкая служба для цябе, — дадаў Парсіваль, — і дапаможа табе лягчэй забыцца аб Кандвірамур, якой ты зрабіў так шмат крыўды.

* * *

Гэрцаг Кінгрун выканаў усё, што яму было загадана. Ён распусьціў сваё войска і паехаў у Нант. Там ён зьявіўся да маршала Кае і запытаўся яго:

— Дзе тая дзяўчына, якую вы пабілі дзеля аднаго рыцара ў чырвонай зброі?

Гэта чорт, які забіў Ітэра і ўцёк у ягонай зброі. Дзе вы знайшлі яго? Вы, напэўна, забілі яго і гэтым адпомсьцілі за ўсіх нас?

— Здарылася трохі інакш, — сказаў Кінгрун, — ён перамог мяне і загадаў мне зьявіцца на службу да тае дзяўчыны, якую вы пабілі дзеля яго.

— Гэта Кунэвара зь Лялянду, — адказаў Кае, — я пабіў яе, бо яна сьмяялася над блазнам неадпаведна для свайго стану. Гэта быў блазен, дык як жа ён мог перамагчы вас?

— Магчыма, што ён блазен, але лепшага рыцара за яго я ня бачыў. Гавораць, што каралева з Бэльрапэйрэ бярэ яго за мужа і я гэтаму веру.

— Але, — адказаў Кае, — гэта здараецца ў жанчынаў кахацца з блазнамі і з паганятымі аслоў. Дзеля гэтага супакойцеся. Праз некалькі тыдняў кароль Артур едзе шукаць гэтага рыцара, каб пакараць яго за тое, што ён нам зрабіў.

Кінгрун застаўся на двары караля Артура і яго спаткалі прыязныя адносіны з боку караля, усіх рыцараў, а таксама Кунэвары, у службу якой прыслаў яго Парсіваль.

* * *

Калі Парсіваль пасьля перамогі вярнуўся ў горад, усе вуліцы грымелі ягонай славай.

— Няхай жыве наш кароль, які збавіў нас ад усіх ворагаў, — крычалі мяшчане. Калі Парсіваль пад’ехаў да замку, яго спаткала Кандвірамур і абняла перад усімі.

— Я не хачу цяпер нічога больш, як толькі, каб ты застаўся назаўсёды пры мне, — сказала Парсівалю каралева.

— Добра, любая, — адказаў Парсіваль, — але на гэта яшчэ ня час. Мая маці выслала мяне, каб я паступіў у службу Богу, бо гэтая служба ёсьць каронаю ўсяго рыцарства. Як жа я магу застацца з табою? Я не раней буду шчасьлівым з табою, пакуль не знайду Бога; Ён хаваецца перада мною, я гэта ведаю, але ніякі высілак мяне не адстрашыць. Той ня варты быць рыцарам, хто адмаўляецца ад сваёй мэты.

Кандвірамур прыглядалася да яго, зьдзіўленая і нарэшце спытала:

— Чаго ты шукаеш?

— Памешканьне Бога і службы ў Яго, — адказаў Парсіваль.

Тады Кандвірамур узяла яго за руку, павяла яго ў катэдру і там у сьвятарным паўмроку сказала яму:

— Глядзі, тут ёсьць тое, чаго ты шукаеш — дом Божы. Тут Бог аб’яўляецца сьвятарам. Тут мы зьвяжамся на цэлае жыцьцё перад Богам і тут будзем мы Яму служыць да канца нашых дзён.

— Не, каралева, — адказаў Парсіваль, — тут пануе змрок і Бога, які ёсьць сьвятлом, тут няма. Я яшчэ ня бачыў Бога, але ведаю Яго і чую Яго так блізка, што мог бы дакрануцца да Яго. Гэта здарылася мне ў гарах і над морам. Бог ня будзе так доўга хавацца перада мною, і тады мы будзем разам жыць. Цяпер жа дазволь мне ехаць далей.

— Не, я не пушчу цябе, — сказала каралева.

— Любая, — адказаў Парсіваль, — я пакінуў сваю маці, каб шукаць Бога. Ня рыцар той, хто пакідае сваю мэту, не дасягнуўшы яе, бо гэта выгадней яму і ягонай прыяцельцы. Ты не павінна схіляць мяне да ўчынкаў, нязгодных з рыцарскім станам.

Каралева ўпала на калені перад аўтаром. Парсіваль жа выйшаў, узяў свайго каня і паехаў прочкі. Сумныя, моўчкі стаялі мяшчане, калі міма іх праязджаў Парсіваль.

Калі прыйшла ноч, каралева ўзьнялася і няпэўным крокам вярнулася ў замак. Боль яе быў такі вялікі, што ніхто не адважыўся сказаць слова пацехі.

ПАРСІВАЛЬ ТРАПЛЯЕ НА МОНТСАЛЬВАЧ

Парсіваль быў сумны, ягонае сэрца балела, як рана, калі ён пакінуў Бэльрапэйрэ і горад згінуў зь віду. “Ніхто, — думаў ён, — таксама і маё сэрца, не патрапяць затрымаць мяне на шляху. Чаму гэта ў мяне ёсьць гэты моцны голас, які змушае мяне шукаць Бога?”

Усе пакліканыя лёсам ведаюць аб такім голасе, які змушае іх, пагарджаючы супакоем, бурліва ісьці праз жыцьцё, цярпець і змагацца для нейкай мэты, якую яны думаюць асягнуць. Адзін спаміж такіх людзей робіцца героем, іншы паэтам, іншы ваяўнічым каралём, яшчэ іншы раздумвае над сэнсам жыцьця, але ўсіх іх лучыць тое, што яны носяць у сабе пракляцьце неспакою, вечнага шуканьня. Жыцьцё бывае для такіх людзей цяжкім, жыцьцё цяжка іх шліфуе, як шліфуюць шляхотныя каменьні, пакуль яны ня зробяцца празрыстымі і бліскучымі. Такія людзі мала разумеюцца на жыцьці і мала задумваюцца над сваім шчасьцем, ці шчасьцем сваіх блізкіх, але дзякуючы якраз гэтаму, яны могуць выконваць вялікія справы.

Парсіваль ехаў далей уздоўж мора, загубіўшыся ў лясох і чорных думках. Бог не зьявіўся яму.

У часе язды ён спаткаў рыцара, затрымаў яго і змусіў да змаганьня. Калі рыцар быў пераможаны, Парсіваль запытаўся яго, дзе жыве Бог і хто Ён такі.

— Ніхто ня бачыў Бога, — адказаў рыцар, — ніхто ня ведае, дзе жыве Бог. Ён знаходзіцца высака ў небе, далёка ад людзей; і ніхто ня можа стаць да Яго на службу, хіба што зрабіцца сьвятаром. Але гэтага ня робяць праўдзівыя рыцары, хіба ў старэйшым веку, калі робяцца змучанымі жыцьцём.

Парсіваль паехаў далей у цяжкіх думках. “Ці не ганяюся я за сном? Чаму я адзін павінен блукацца па сьлядах Бога і ня ведаць, ці знайду Яго нарэшце і ці не раблю я ўсяго гэтага дарма?”

Пасьля аднак маладосьць перамагла ў ім, і ён сказаў сам сабе: “Калі гэтыя рыцары ня ведаюць пра Бога, дык гэта ня можа перашкодзіць дасягнуць Яго. Ён кліча мяне, я чую гэта і хутчэй знайду сьмерць, чым кіну Яго шукаць, і я не хачу супакою раней, чым даведаюся, што ў гэтай справе зьяўляецца сном, а што праўдаю”.

У такіх думках ехаў ён далей праз дзікае бездарожжа. Конь ягоны пачаў заглыбляцца ў лясы, усё далей ад мора. Пад вечар Парсіваль прыехаў у даліну паміж гораў, дзе знаходзілася невялікае бліскучае возера. Ён заўважыў на возеры старца ў багатай вопратцы, які сядзеў на беразе і вудзіў рыбу. Калі Парсіваль пад’ехаў бліжэй, стары ўстаў і прывітаў яго:

— Вы, нарэшце, прыйшлі, хаця доўга змусілі чакаць на сябе. Застаньцеся нанач у маім замку, ён знаходзіцца блізка. Ськіруйце свайго каня на тую сьцежку, я сам іду за вамі. Мае слугі ўпусьцяць вас у замак, я ж застануся яшчэ трохі тут.

Стары адвярнуўся і зноў закінуў вуду.

Парсіваль зьдзівіўся, калі пачуў, што яго чакалі, але нічога не спытаўся і паехаў сьцежкаю, паказанай рыбаком. Хутка перад ім скончыўся лес і адчыніўся від на замак, асьветлены заходзячым сонцам. Замак быў прыгажэйшы і магутнейшы ад усіх дагэтуль бачаных замкаў. Сьвет ліўся з усіх замкавых вокан. На мурох стаялі стражнікі і прыглядаліся навокал.

Да замку вяла шырокая дарога, але на ёй не было відаць ніводнага чалавека. З замку не далятаў ніякі шум, не было чуваць ніякога сьледу вясёлага рыцарскага жыцьця. Замак глуха панаваў над бясконцымі дзікімі лясамі. Калі Парсіваль прыблізіўся, дык ён убачыў, што навокал замку знаходзіцца глыбокая бездань і дзеля яе нельга ўехаць у замкавую браму. Пачуўся голас стражніка: “Чаго вы тут шукаеце?”

Парсіваль адказаў: “Мяне прыслаў рыбак”.

Зараз жа апаў спушчаны мост, і Парсіваль уехаў у замкавы панадворак. Збройчыя і рыцары пасьпяшалі яму на спатканьне, ветліва яго прывіталі, але былі сур’ёзныя і маўклівыя. Бы нейкая вуаль, ляжаў на ўсіх цяжкі сум. Парсіваля ўвялі ў будынак, зьнялі зь яго зброю, абцерлі цела ад пылу дарогі, далі яму каштоўную вопратку і павялі ў залю. Калі Парсіваль увайшоў у залю, дык пабачыў ужо там рыбака, які ляжаў на раскошных ношах, і поўную залю рыцараў і збройчых у надзвычай дарагой вопратцы, на якой быў вышыты знак — голуб у лёце. Таксама і тут на абліччах усіх быў сум і павага.

Старац, які здаваўся быў каралём усіх прысутных, даў знак Парсівалю, каб ён заняў месца недалёка ад яго, і ўсе паселі за сталы. Збройчыя пасьпяшалі запаліць усе сьвечкі ў сьвечніках навокал залі, так што ўся заля засьвяцілася ад золата і шляхотнага начыньня, стаяўшага на сталах. Выглядала, што рыхтавалася сьвяточная бяседа, але твары ўсіх былі сур’ёзныя, бы на хаўтурах. Парсіваль сядзеў пасярод іх ціхі і прыгнечаны сваім собскім лёсам.

Калі ўсе паелі, у залю ўвайшоў збройчы, які нёс высока ўзьнесенае кап’ё, зь якога сьцякала кроў. Усе рыцары глянулі на кап’ё, і вочы іх напоўніліся сьлязьмі, старац жа на ношах схаваў твар у хвалдах вопраткі, пакуль кап’ё вынесьлі. Пасьля гэтага ізноў адчыніліся дзьверы, і ўвайшла маладая жанчына, якая трымала ў паднятых руках начыньне, якое ірдзела, быццам сонца, так што бляск сьвечак здаўся цёмным. Жанчына пранесла начыньне праз залю і паставіла яго перад ложам старога караля. Водблеск незямнога сьвету напоўніў вочы гледзячых на начыньне, пакуль стары кароль не прыкрыў яго цёмнай посьцілкай. Тады ўсе загаласілі, а жанчына вынесла начыньне.

Пасьля гэтага збройчыя прынесьлі вячэру — дзічыну і рыбу. Усе глядзелі паважна і сядзелі ціха; ціха сядзеў і Парсіваль.

— Дзіўны замак, — думаў ён, — дзіўныя звычаі, але што мяне гэта абходзіць. Як я бачу, я не магу знайсьці тут ані рады, ані помачы. Яны па нечым сумуюць, я гэта бачу, і з тугою ўспамінаюць мінулую радасьць. Хто хоча дапамагчы сумнаму? Хто можа дапамагчы мне? Я таксама маю цяжкі сум, больш, як у гэтых рыцараў.

Пасьля вячэры збройчы ўнёс добры меч, і кароль падарыў яго Парсівалю са словамі: “Прымеце гэты падарунак і выбачце, што мы не маглі прыняць вас весялей. Цяпер вы змучаныя і час ужо спаць”.

Парсіваль паспрабаваў падараваны меч і сказаў: “Меч вельмі добры, я дзякую вам і пастараюся ўжыць яго на вашую славу”.

Затым Парсіваль устаў, і яго адвялі ў прызначаны яму пакой; ён лёг і заснуў.

Калі Парсіваль прачнуўся, ужо шарэла раніца. Ён паклікаў збройчых, але ў замку было ціха, і ён ізноў заснуў. Калі прачнуўся ізноў, было ўжо сьветла, і ён зараз жа ўстаў з ложка і пабачыў, што ягоная зброя была ўжо падрыхтаваная. Ён ізноў паклікаў слугаў, але ніхто не зьявіўся. Ён сам апрануўся і выйшаў. У залі, дзе ўчора была бяседа, таксама было пуста. Калі ён выйшаў на панадворак, дык заўважыў прывязанага да калёны і ўжо асядланага каня. Шчыт стаяў побач. На панадворку ён заўважыў шмат сьлядоў падковаў, як быццам тут было нядаўна мноства рыцараў. Замкавая брама была адчыненая і мост спушчаны. Парсіваль злосна ўскочыў у сядло і паехаў з брамы. Ледзь ён зьехаў з маста, як мост зараз жа падняўся. Збройчы выглянуў з ваконца над брамаю і сказаў:

— Вашая дурнота зрабіла, што вы выязджаеце адсюль бясчэсным і праклятым на заўсёды. Сэрца ж вашае цьвёрдае і злоснае, як у чорта. Вы згубілі сваё шчасьце, а разам і наша.

— Што гэта значыць? — запытаў Парсіваль, — растлумач мне.

Але ніхто не адказаў яму. Парсіваль падумаў, што яму не пашкодзіць нечая балбатня, і паехаў па конскіх сьлядах, што былі відаць на дарозе. Паступова сьлядоў рабілася што раз менш і, нарэшце, зьнік апошні. Парсіваль агледзеўся і ўбачыў, што ён ніколі ня быў у гэтай ваколіцы. Цалкам прыгнечаны, дазволіў ён каню самому шукаць дарогі.

* * *

Каля поўдня, калі Парсіваль праязджаў праз паляну сярод лесу, ён пачуў нечае заводжаньне і плаксьлівы голас. Ён паехаў на голас і ўбачыў прыгожую жанчыну, схіленую над рыцарам, што ляжаў на зямлі ў сьвежай крыві. Двое коней стаяла побач. Парсіваль пад’ехаў блізка і запытаў жанчыну, чым ён можа дапамагчы ёй. Жанчына праз сьлёзы адказала:

— Ніхто ня можа мне дапамагчы. Тут ляжыць забітае маё каханьне — я яго забіла.

— Як, — спытаў Парсіваль, — вы забілі гэтага рыцара?

— Не мячом і не кап’ём, гэта зрабіў хто іншы, але я выслала яго на сьмерць і цяпер хачу сама памерці.

— Хто забіў яго, я адпомшчу, калі буду магчы.

— Яго забіў Арылюс з Лялянду, які мае ў гэрбе цмока, але і сам зьяўляецца цмокам, езьдзячы па цэлым краі ад таго часу, як ён выракся сваёй жонкі Ешуты, — адказала незнаёмая.

— Чаму ён забіў вашага прыяцеля і чаму вы абвінавачваеце сябе ў ягонай сьмерці? — спытаўся Парсіваль.

— Бо я выслала яго на сьмерць. Мы жылі ў замку ў гэтым лесе. Некалькі дзён таму мы сядзелі каля паўдня на замкавым муры і глядзелі ў кірунку блізкага лесу. Раптам мы пабачылі, як зь лесу выскачыў сабака, які гнаўся за дзікай казою ўздоўж муроў. Мы заўважылі, што сабака меў ашыйнік са шляхотнымі каменьнямі. Паколькі трыццаць міляў навокал няма іншай людзкой сялібы, мы вельмі зьдзівіліся, калі пабачылі сабаку. Я сказала свайму прыяцелю:

– Сабака ўцёк ад некага і ня знойдзе сам дарогі зь лесу. Пакажы мне сваё каханьне, злаві сабаку і прынясі мне ашыйнік, што на ягонай шыі.

Мой прыяцель зараз жа сеў на каня і паскакаў за сабакам, гаворачы, што ня вернецца, пакуль ня знойдзе сабаку. Прайшло тры дні, а яго ўсьцяж не было. Непакой і страх апанавалі мяне і я, нарэшце, паехала наўгад, ведзеная нейкім пачуцьцём. Калі я прыехала на гэтае месца, я пабачыла зацятую бойку паміж маім прыяцелем і незнаёмым рыцарам. Я не пасьпела яшчэ наблізіцца, як мой прыяцель, сьмяротна ранены кап’ём, зваліўся з сядла, і калі я яго падняла, ён зараз жа памёр. Таму і я прашу цяпер сьмерці. Адпомсьціце за яго, калі вы спаткаеце гэтага рыцара.

Парсіваль у міжчасе заўважыў, што забіты і жанчына маюць на адзеньні знак галуба, як рыцары і жанчыны, бачаныя ім у замку. “Дык значыць і гэтыя, — падумаў ён, — належаць да гэтага дзіўнага таварыства і могуць патлумачыць мне, дзе знаходзіцца гэты дзіўны замак”.

— Скажэце, калі ласка, — запытаўся ён, — дзе знаходзіцца гэты замак, пра які вы гаварылі, што ляжыць сярод бязьмежных лясоў. Як я магу знайсьці яго?

— Вы ня знойдзеце яго, калі вас ня будзе весьці Бог. Я скажу вам, каля якога замку вы знаходзіцеся, але вы не асягнеце яго. Гэта лес Монтсальвач. У глыбіні яго на гары высіцца замак, у якім перахоўваецца Грааль. Перахоўваецца ён шляхотнымі рыцарамі. Таксама і мой прыяцель быў рыцарам Грааля.

— Што гэта такое — Грааль? — запытаўся Парсіваль.

Жанчына зьдзіўлена прыгледзелася да яго:

— Вы першы рыцар, якога я ведаю, які ня знае, што такое Грааль — дасканаласьць усяго рыцарства, якому ўсе рыцары хочуць служыць.

— Не, — адказаў Парсіваль, — я ніколі ня чуў аб гэтым.

— Грааль — гэта начыньне зь сьветлага шляхотнага каменьня, якога нідзе няма на зямлі. Яго зрабіў сам Бог. З сваімі вучнямі і прыяцелямі еў Ён з гэтага начыньня на апошняй вячэры. Калі Бог быў узяты ад нас, дык Ён пакінуў людзям Грааль, як бачны знак сваёй дабрыні. У край, дзе жыў калісьці Бог, прыйшлі няверныя і тады перахавальнікі Грааля ўцяклі адтуль караблём і аселі ў гэтым лесе. Яны сабралі каля сябе рыцараў, якія павінны ахоўваць Грааль; на чале іх знаходзіцца кароль, што кіруе гэтым сьветам, каб права і справядлівасьць мелі сілу і дапамогу. Толькі нямногія пакліканы быць рыцарамі Грааля, і кароль рассылае іх усюды, каб яны прыносілі зьняволеным свабоду, перасьледваным — супакой; Грааль дае ім сілу і перамогу. Яго сьвяты бляск ёсьць заўсёды зь імі. Хто пазірае на Грааль веручымі вачыма, робіцца прыгожым і шляхотным з выгляду, ягонае сэрца робіцца шляхотным. Хто бачыў Грааль, той доўга жыве на сьвеце. Так было ад незапамятных часоў, аж да дня, пакуль несправядлівасьць ня зьнішчыла ўсяе сілы Грааля.

— Як здарылася гэта? — запытаўся Парсіваль.

— Кароль, які ахоўваў Грааль, — Анфортас — атрымаў каралеўства Грааля ў спадчыне ад свайго бацькі Тытурэля. Анфортас быў яшчэ малады, калі стаўся каралём, але ён быў шляхотны і сьмелы і быў годны быць каралём аж да таго часу, пакуль яго не апанавала каханьне да гэрцагіні Оргэлюзы.
— Дык рыцары Грааля не павінны кахаць?

— Могуць, бо без каханьня жыцьцё зьяўляецца няпоўным, але яны кахаюць сьвятым каханьнем, якое пранізвае іх усіх і канчаецца толькі разам са сьмерцяй. Анфортас, апанаваны любаярлівасьцю, зрабіўся пусты і пажадлівы. Каб прыпадабацца Оргэлюзе, якая была нягоднай жанчынай, але вельмі прыгожай, ён забыўся аб усіх сваіх вартасьцях. Усьлед за ім і рыцары Грааля зрабіліся гультаяватымі і пачалі весьці разгульнае, любаярлівае, пустое жыцьцё. Нарэшце, здарылася, што Анфортас застаў з Оргэлюзаю іншага і забіў яго на месцы кап’ём. Ён быў пакліканы для пільнаваньня справядлівасьці, а сам зрабіў благі ўчынак, засьлеплены распаленай крывёю.

З гэтага часу зьнікла моц Грааля, Анфортас не памёр, начыньне яшчэ сьвеціцца, але бяз сілы. Монтсальвач зрабіўся з таго часу домам суму. Рыцары Грааля ня могуць дапамагчы самы сабе, хаця раней дапамагалі іншым.

Парсіваль зразумеў цяпер усё бачанае.

— Ці ж няма цяпер якога ратунку? — спытаўся ён.

— Рыцарам Грааля было паведамлена, што Грааль будзе ізноў поўны сілы, калі каралём Грааля будзе дзіця і герой, рыцар і блазен. Прайшло ўжо шмат гадоў. Анфортас зрабіўся старым, але цяпер мы ўжо ведаем: ратунак прыйдзе хутка. З кожным днём Грааль сьвеціцца ярчэй. Ужо на краі начыньня палымнеючымі літарамі абвешчана імя ратаўніка. Я сама знаю яго, я нават ягоная родная.

— Чаму ж Грааль не прывядзе гэтай асобы хутчэй на Монтсальвач?

— Так хоча Бог. Хто шукае Грааль, той ня знойдзе яго. Ратаўнік павінен знайсьці Грааль, не шукаючы яго, і ніхто ня можа сказаць яму нічога аб Граалі, аж пакуль ён сам не запытаецца. Калі ж ён выйдзе не запытаўшыся, дык Грааль будзе для яго назаўсёды загублены.

— Чаму назаўсёды? — спытаў Парсіваль.

— Таму што дапамагчы можа толькі той, хто мае сэрца, поўнае сьвятой гатовасьці дапамагчы іншым, а той, хто не спытаўся б нічога, бачачы роспач караля і рыцараў, павінен мець сэрца з каменя.

— Дык гэта вельмі добра быць каралём ці рыцарам Грааля?

— Як па-дурному вы пытаецеся. Хто служыць Граалю, той служыць Богу. Бог размаўляе зь ім, дае ягонай душы яснасьць і супакой; такі чалавек заўсёды гатовы да ўсяго добрага.

— Ці яны служаць Богу, як сьвятары?

— Не, яны служаць ня словамі, але цэлым сваім жыцьцём. Каб вы ведалі Монтсальвач і магутнасьць Грааля, дык вы не пыталі б. Вы былі б задаволены стацца там найніжэйшым слугою. Але ніхто ня можа дапамагчы ў гэтым вам, калі Бог не пакліча вас ад самога нараджэньня ці яшчэ раней.

— Так, — сказаў Парсіваль, прыпамінаючы ўсё бачанае, — замак магутны і ўсё ў ім. Цяпер я разумею, чаму яны былі такія сумныя, толькі жанчына, што несла начыньне, сьмяялася.

— Аб чым вы гаворыце, ці вы былі ў замку?

— Але, — адказаў Парсіваль.

Жанчына нахілілася да яго, прыгледзелася яму, тады зачыніла вочы рукамі і, плачучы, апусьцілася на зямлю, гаворачы:

— Цяпер я ведаю, хто ты такі і што ты пракляты. Калі ты быў яшчэ малым дзіцянём, я ўжо ведала цябе. Я называюся Сігуна, блізкая родная тваёй маткі Гарцэляіды. На яе двары ў Канвалюа я жыла даўжэйшы час і бачыла ўсё гора, якое зрабіў ёй твой бацька Гамурэт. Пасьля таго, як твая маці пакінула з табою замак, я паехала да свайго прыяцеля на Монтсальвач. Як я цешылася, калі Грааль назваў тваё імя!

— Калі вы знаеце маё імя, дык скажэце мне яго! — жыва сказаў Парсіваль.

— Ты Парсіваль. Раней мне мілы, а цяпер так мне ненавісны. Пакінь мяне і не заставайся блізка каля майго прыяцеля. Ці ж цябе цікавіць чужы боль? Ты ўва ўсім падобны да свайго бацькі.

— Чаму ж рыцары з замку не адчынілі вуснаў і не сказалі, і не парадзілі мне нічога? — злосна сказаў Парсіваль.

— Няма нічога надзвычайнага ў тым, калі нехта слухае раду іншага, бачачы ў гэтым для сябе карысьць. Гэтак робяць усе, і непатрэбна было б так доўга чакаць на цябе. Але цяпер едзь адсюль. Ты ня знойдзеш цяпер нідзе супакою.

Парсіваль нейкі час прастаяў моўчкі, а тады спытаўся:

— Мой бацька, як вы гаворыце, прынёс маёй маці шмат болю, скажэце, як гэта сталася?

— Я не хачу больш з табою гаварыць. Твой бацька быў шукальнікам прыгодаў, які думаў толькі аб сабе. А ты ўва ўсім падобны да яго.

— Гэрцэляіда — мая маці, Гамурэт — мой бацька. Ён прынёс маёй маці шмат болю. Я хачу вярнуцца цяпер да сваёй маці, пакінуўшы пагоню за снамі.

Хата, у якой ён жыў дзіцянём, устала перад ягонымі вачыма. Увесь супакой і шчасьце ягонай маладосьці ўсплылі ў яго ўяўленьні, і ён працягнуў да гэтага абраза рукі…

— Я здабуду ўсё гэта, — сказаў ён, — і сьлёзы напоўнілі ягоныя вочы.

ПАРСІВАЛЬ І РЫЦАРЫ КРУГЛАГА СТАЛА

Позна ўвосені, калі дзічына ў лясох бывае найлепшай, кароль Артур і ўсе ягоныя прыдворныя рыцары і жанчыны выбраліся на ловы ў лес Брацэлянду. Усе рыцары Круглага Стала былі з каралём: дзікі Зэграмур, Лянцэлёт, прыгожы прыяцель каралевы Гінэўры, далей Івэйн, пануры Кае, а перадусім Гаван, які быў такі малады, прыгожы і годны, што ўсе яго любілі.

— Круглы Стол караля Артура — гэта краса ўсяго рыцарства, але Гаван — гэта карона Круглага Стала, — так сьпявалі песьняры. Аб учынках герояў, якія былі каля караля Артура, яны ведалі шмат песьняў, але аб Гаване яны пяялі найахвотней. Калі ўспаміналася ягонае імя, ўсе рабіліся радаснымі.

Гаван па-майстэрску валодаў усімі відамі аружжа, ён умеў сьпяваць і йграць на лютні. Ніхто ня меў больш шляхотных звычаяў і дзеля гэтага яго любілі прыгожыя жанчыны. Ён быў спрытны і не затрымліваўся каля адной, але калі ён пакідаў прыгожую для яшчэ прыгажэйшай, дык і пакінутая захоўвала аб ім прыемны ўспамін.

Калі слугі з вазамі і палаткамі для паляўнічага лягеру ад’ехалі ўжо далёка, рыцары і жанчыны сабраліся конна на замкавым панадворку.

Кінгрун, якога Парсіваль прыслаў на службу да Кунэвары зь Лялянду, быў таксама прысутны і трымаўся ля сваёй валадаркі.

— Я хачу, каб прыехаў Чырвоны рыцар, — гаварыла Кунэвара, — я падзякую яму, што ён прыслаў цябе і тады мы паедзем у тваё каралеўства.

Калі ўсе былі гатовыя, кароль Артур таксама ўскочыў у сядло і сказаў:

— Жадаю вам шчасьлівых ловаў, але ня толькі на дзічыну: вы ведаеце, што мы маем намер паехаць у глыбіню лясоў, далёка адсюль, шукаючы рыцара, які прынёс нам так шмат прыкрасьцяў і аб учынках якога даходзяць да нас так зьдзіўляючыя весткі. Калі яго мы спаткаем, дык адпомсьцім за Ітэра, або возьмем на месца Ітэра, бо ніхто не павінен казаць, што ёсьць сярод хрысьціянаў рыцар, дужэйшы за рыцараў Круглага Стала. Хто з вас знойдзе Чырвонага рыцара, не павінен аднак пачынаць зь ім сваркі, пакуль я на гэта не дазволю.

Усе пахвалілі словы караля і абяцалі дзейнічаць згодна зь ім. Паляўнічыя адыгралі на рагох разьвітаньне, іншыя паляўнічыя адпяялі песьні і ўсе, сьпяшаючыся, паехалі ў глыб лясоў.

Прайшло шмат дзён, а паляўнічыя ўсё заглыбляліся ў лес. Праз пару тыдняў яны дасягнулі ракі Пліміцэль і спыніліся там лягерам, бо не хацелі ехаць далей на поўдзень з увагі на памежны дагавор, заключаны з рыцарамі Грааля. Ніхто ня мог бяскарна пранікнуць у лясы другой стараны.

Аднойчы вечарам, калі адны паляўнічыя вярнуліся ўжо ў лягер, а іншыя, абладаваныя дзічынай, варочаліся, спатыканыя прыяцелькамі, з другога боку ракі зьявіўся рыцар з апушчаным кап’ём і прылобіцай. Ён пераскочыў праз рэчку і калі пад’ехаў бліжэй, запытаўся ў напатканага збройчага, чые гэта ловы. Даведаўшыся, што гэта ловы караля Артура, ён саскочыў з каня, адкрыў шолам і пайшоў у палатку, дзе знаходзіўся кароль у акружэньні рыцараў. Там была і Кунэвара з Лялянду, і яна пазнала ў прыехаўшым свайго брата Арылюса. Усе ўсьцешыліся, што знайшоўся рыцар, слава якога была ім знаная. Кароль Артур зараз жа павёў яго ў палатку.

— Але дзе ж вашая жонка Ешута, якая заўсёды была з вамі, — запытаўся ён.

Арылюс спахмурнеў: “Не пытайцеся, валадару, я паступіў зь ёю так, як яна заслужыла.”

Ён расказаў, чаму ён пасварыўся з жонкаю. Калі ён расказаў аб тым, што пачуў пра блазна ад Ешуты, дык прысутныя сказалі:

— Блазна мы ведаем вельмі добра. Ён зрабіў нам шмат непрыемнасьці і мы якраз шукаем яго. Можа нашы шляхі яшчэ спаткаюцца.

Яны расказалі Арылюсу ўсё, што ведалі пра Парсіваля.

Ешута, якая здалёку ехала за Арылюсам, прыехала ў гэтым часе ў лягер. Паколькі яна была на дрэнным кані і ў благой вопратцы і сама недагледжаная, дык яна пачакала, пакуль сьцямнее, і тады прыйшла да каралевы Гінаўры, упала ёй у ногі і прасіла дапамогі.

— Прыяцелька, — сказала ёй каралева, — мы ўсе шмат церпім ад дурноты і жорсткасьці мужчынаў, дык як жа мы можам не дапамагчы адна другой. Застаньцеся пры мне, а далей пабачым, што можна будзе зрабіць для вас.

Яны ўвайшлі ў палатку, і ноч спусьцілася на лес.

* * *

Гэтага ж дня ў аднаго збройчага згубіўся сакол. Калі прыйшла ноч, а сакол не прылятаў, дык уласьнік сокала злаяў збройчага і загадаў яму:

— Як толькі разаднее, зьбярыся і не варочайся, пакуль ня знойдзеш сокала, бо гэта найлепшы з маіх сакалоў, ён найлепш з усіх б’е чапляў і дзікіх гусей.

Сакол перабыў ноч на дрэве ў лесе, прытуліўшыся да сука, бо ноч была халодная. Зіма наступіла раптоўна, і раніцаю лес быў пакрыты сьнегам.

Недалёка ад сокала начавала чарада гусей. Яны ўзьняліся раніцаю да лёту. Сакол пачуў іхныя крыкі, наляцеў і кінуўся на адну гусь, але тая, хаця раненая, уцякла і схавалася ў галінах дрэва, а раззлаваны сакол паляцеў сьледам за чарадой. Кроў раненай гусі капала з дрэва на сьнег і пафарбавала яго на чырвона.

Таксама, як і сакол, у холадзе правёў гэтую ноч Парсіваль. Без супачынку ехаў ён пахмурнай, халоднай раніцай. На павароце дарогі ён раптоўна пабачыў крывавыя кроплі на сьнезе і зьдзіўлены затрымаўся, прыглядаючыся ім. Парсіваль, пасьля таго, як пакінуў Монтсальвач, забыўся аб Кандвірамур. Усё, што ён перажыў, зацямніла ў ягонай галаве вобраз Кандвірамур, але ў сэрцы гэты вобраз застаўся. Цяпер, калі ён пабачыў кроў на белым сьнезе, Кандвірамур раптоўна ўстала ў яго перад вачыма. Успамін яе каханьня напоўніў ягонае сумнае сэрца, і туга па ёй апанавала яго. Ён затрымаўся і, як зачараваны, прыглядаўся чырвоным знакам. Усё глыбей упадаў ён у нейкі чароўны сон пра Кандвірамур.

Раніцаю, калі разаднела, а сакол не вярнуўся, збройчы выбраўся на пошукі сокала. Калі збройчы кружыў па лесе, шукаючы сокала, ён раптоўна ўбачыў на палянцы чужога рыцара і пазнаў, што гэты рыцар быў у зброі Ітэра.

Збройчы пакінуў шукаць сокала і паведаміў свайму пану:

— Чырвоны рыцар затрымаўся недалёка ў лесе. З апушчаным кап’ём і зачыненай прылобіцай чакае на нашу атаку.

Рыцар зараз жа ўстаў і зрабіў трывогу на цэлы лягер. Пачуўшы аб гэтым, Арылюс з Лялянду першы ўзброіўся і ўбег у каралеўскую палатку, дзе спаў кароль побач каралевы. Арылюс узбураны сарваў коўдру з ложка і сказаў:

— Валадар, вы не павінны дазволіць нікому іншаму выступіць супроць Чырвонага рыцара, бо мяне ён скрыўдзіў найбольш.

Кароль і каралева засьмяяліся зь ягонай трапятлівасьці:

— Якога рыцара маеце вы на думцы?

— Каго ж іншага, як не Чырвонага рыцара, які напаў на лягер падчас сну ўсіх, бо толькі я адзін быў устаўшы. — Ён зьвярнуўся да каралевы:

— Памажыце мне, каб кароль дазволіў мне бой з Чырвоным рыцарам.

— Добра, — адказала Гінэўра, — калі вы абяцаеце мне, што пасьля бою, пераможаце вы ці не, вы возьмеце ізноў да сябе жонку, бо яна нічым не заслужыла на ваша абыходжаньне зь ёю.

— Пасьля бою я згаджаюся на ўсё, — адказаў Арылюс, — але спачатку я мушу зрабіць такі парадак зь яе каханьнем, каб яна не знайшла больш у ім ніякай прыемнасьці.

Каралева Гінэўра папрасіла за яго караля, і ён дазволіў Арылюсу пачаць бойку з Чырвоным рыцарам.

Арылюс зараз жа выбег на вонкі, загадаў падаць каня і паколькі не знайшоў адразу свайго мяча, паехаў, узброены толькі кап’ём і шчытом.

— Я не дапушчу яго блізка, каб мне трэба было паганіць свой меч.

Ужо здалёку пачаў ён крычаць на чакаючага рыцара. Але Парсіваль, як зачараваны, углядаўся ў кроў, што віднелася на сьнезе, заглыблены ў свае мроі, і ня чуў, што робіцца вакол, усьміхаючыся да сваіх думак.

— Нядоўга вы насьмяецеся, — закрычаў да яго Арылюс, — бо адзін з нас павінен зараз разьвітацца назаўсёды з жыцьцём.

Парсіваль нічога ня чуў і не адказваў нічога.

— Чаму вы не адчыняеце вуснаў, ці вы шалёны, што робіце такія міны, — закрычаў Арылюс, поўны злосьці, і накіраваў свайго каня на Парсіваля. Конь Парсіваля трохі падаўся ў бок, так што Парсіваль згубіў з вачэй крывавыя кроплі. Ён усьміхнуўся, пабачыўшы пагражаючага яму рыцара.

Арылюс у міжчасе даў свайму каню разгон і паскакаў супроць Парсіваля, які пахіліў сваё кап’ё супроць наязджаючага Арылюса, прабіў яму шчыт і выкінуў з сядла. Парсіваль нават ня глянуў на свайго ворага, які зьдзіўлены ляжаў на зямлі і ахвотней памёр бы ў гэтую хвіліну. Завярнуўшы каня, Парсіваль адшукаў вачыма крывавы сьлед і зноў апынуўся ў папярэднім стане.

Калі Арылюс пакінуў лягер, за ім паехала шмат рыцараў, якія здалёку бачылі, што здарылася. Некаторыя голасна сьмяяліся. Арылюс, пачуўшы гэта, ускочыў абураны з зямлі і з лаянкаю накінуўся на іх:

— Я выклікаю кожнага на бойку на жыцьцё ці сьмерць, хто настолькі дурны, каб сьмяяцца з майго няшчасьця. Гэты Чырвоны рыцар — гэта чорт, або нехта блізкі да яго. Але я перамог бы яго, калі б ня тое, што шчасьце было сягоньня супр�